Filologiya fakulteti

Bo„lishsizlik  olmoshlari.Bo‗lishsizlik    yoki  inkor  olmoshlari  ma‘nan 

belgilash  olmoshlarining  aksidir.  Ular  narsa-predmet,  voqea  yoki  hodisalarning 

inkor ma‘nosini bildiradi. 

O‗zbek  shevalaridagi  bo‗lishsizlik  olmoshlari  qarluq  tip  shevalardahech, 

hesh,  hich,  hish;  o‗g‗uz  tip  shevalarda  hech//yesh,  qipchoq  tip  shevalarda  hich, 

hish    morfemalar  yordamida  yasaladi.  Bu  morfema  yakka  holda  kamdan-kam 

qo‗llanadi.U, 

asosan, 

dialoglarda 

tugallanma 

gap 

holatida 

uchraydi. 

Qipchoq:qabing‘ni  nan  qaldim–hish. 

Gumon  olmoshlari.Bunday  olmoshlar  predmet,  voqea-hodisalarning 

taxminini,  noaniq  ma‘nosini  anglatadi.  Ular  qarluq  tip  shevalarda:Namangan: 

alanima,    allanasa,  Toshkent:  allakim.  Namangan:  alaynima,  allanassa||annasa, 

Toshkent:annarsa,  Nam.:  kimdur,  nmadir,  binnama,  bitanasa,  allanechu, 

allaqandag‘,  allaqer, allaqat;    Surxondaryo  (j-lovchi):  alla    g‘alay    bala.   O‗g‘uz 

tip  shevalarida  nimadur,  kimdur,  nimadir   kabi shakllarda uchraydi. 

O‗zbek  shevalarida  uchraydigan  sifat  turkumiga  xos  so‗zlar  adabiy  tildagi 

kabi  biror  predmet,  voqea-hodisa  yoki  holatning  belgi-xususiyatlarini  (rang-

tusini, hajmini, shaklini, xossa-xususiyatlarini, og‗ir-yengilligini, maza-ta‘mini va 

hokazolarni) ifodalash uchun qo‗llanadi. Shevalarda sifat kategoriyasidagi so‗zlar 

o‗sha  shevalarga  xos  ayrim  sifatlarning  mavjudligi  bilan  o‗zbek  adabiy  tilidan 

ma‘lum  darajada  farq  qiladi.  Masalan,  yuqchi:  siptaranna  (silliq  randa), 

parruxadam  (lavang  odam);  Surx:  asovat  (yuvvosh  ot).  Toshk:  sillu:  randa, 

---

32 

 

lapashang//  lavang    adam,  yovvoshot;  Surx:  dopkarchi  (g‗iybatchi),  portoqi 

(ayyor,  noinsof);  J.Qirg‗.:kopan  (yolg‗on,  yolg‗ondaka);  Surx:  xakar  

(yolg‗onchi);  Toshk:  sotesi  sovu:,quru:  maxtancho(g‘iyvachchi,  tulki//ayyor, 

yolg‘ondaka, yolg‘onchi. 

O‗zbek  adabiy  tilida  mavjud  bo‗lgan  oq,  qora,  sariq,  mard,  chiroyli  kabi 

qator  so‗zlardan  tashqari,  shevalarda  narsa-predmetlarning  xususiyatlarini  aks 

attiruvchi bir qancha so‗zlar uchraydiki, ularni ham yuqoridagi so‗zlar singari tub 

sifatlar qatoriga kiritish mumkin. Masalan: Surx: (j-lovchi): bojir (cho‗tir), xopen 

(beso‗naqay), zoxim (badqovoq); yuqchi: davang (katta), donzvak (sodda, oddiy); 

Toshk: chotr, besonaqay,zaxar,  sodda. 

Qipchoq  tip  shevalarda  so‗z  oxiri  k,  q  tovushlari  bilan  tugab,  so‗nggi 

bo‗g‗inda tor unli mavjud bo‗lsa, so‗z oxiridagi undosh tushadi:achchi, qatti,quri, 

toli, 

sari, 

issi, 

 

tiri,elli.Qarluq 

qipchoq 

shevalarda 

еsa                                           

saqlanadi:  achchiq, qattiq, quruq,  toliq, sariq,  issiq,  tirik,  ellik. 

Yuqchi:  lup-luchchek  bola  (yap-yalang‗och  bola).  Nam.:op-oshkora  guno; 

Farishkom-kok o‗t; Surx.: top-toyiz (sip-silliq), zim-ziya, Nam.:sip-siyo, sup-surx 

(qop-qora,  qip-qizil),  Surx(j-lovchi):  mag‘aldoq  (ezma,mijg‗ov),  xakka  (sezgir), 

(firibgar),  хаkar  (yolg‗onchi),  hoqqi    (qo‗pol,  dag‗al  muomalali),  bebovin 

(epchil),  Surx.:  xarav  (novcha),  bojir(cho‗tir),  Qarshi:  xo‗ron//suq  (ochko‗z). 

Surx.(y-lovchi): siyokor  (oq-qora), Nam.: mallamish (malla rang), Nam.: kuyindi  

qizil (to‗q qizil), yalandi  sapsar (och safsar), xalma  talqan (tolqon rang). 

-li affiksini juftlab ishlatish ham Xorazm shevalari uchun xosdir:  aqli-qarali   

(olachipor),  ivirli-chivirli    (bola-chaqali),  gajali-gunduzli    (kecha-kunduz).  Bu 

o‗rinda –li affiksi bog‗lovchi vazifasini ham bajarishi mumkin. 

Surx.: (j-lovchi): portaqi  (qalbaki), jortaqi  (yo‗rg‗a)at. 

Nam.:  olasiqqiz  (uzatiladigan qiz). 

O‗zbek adabiy tilidagi bilan ko‗makchisi Shevalarda minan , mne (n), milan, 

mnam, blan;     -man, -mam, -lay, matan (barcha shevalarga xos shakllar), viylan, 

vilan  (Xorazm),  minan  (Hazorasp),  vulan    (Janubiy  Qoraqolpog‗iston),  bilan  

(Mankent) shakllarida uchraydi. 

---

33 

 

Vosita  ma‘nosini  ifodalovchi  o‗zbek  adabiy  tilidagi  orqali  ko‗makchisi 

shevalardaarqolin, orqalig, orqaliy  shakllarida uchraydi.Tosh.: oshe  oy  оrqaliy 

otladi. 

O‗zbek  adabiy  tilida  sabab,  maqsad  ma‘nolarini  anglatuvchi  uchun, 

sababli,tufayli,  ko‗rako‗makchilari  shevalardauchun,    chun,  chin  (Turk.)uchun  , 

ichin  (Namangan)  sebepli//shuvajdan,  shu  tupayli,  tupaylin  (Tosh.)shakllarida  

uchraydi.  kabiko‗makchisi  shevalarda  uchramaydi.  Bu  ko‗makchi  funksiyasini 

singari,  sinorin,  qatar,  tengi  (Tosh.,  Namangan,  Farg‗ona    dastur,  sinnare, 

sangarin (SH-sabz, Turkiston) ko‗makchilari va –dog‘//-da, -day//-dek, -day, -teg, 

-lay, -pey//-tay affikslari bajaradi. Tosh.:menem  kottela qator  bir  chetta turdim.  

Xorazm 

tip 

shevalarida 

kabi, 

singari 

ko‗makchilar 

vazifasini  

diyn//diyn//dayn affikslari bajaradi. Hazorasp: ulliqishdiyn//kishdayin. 

Qadarko‗makchisi  shevalararo  har  xil  ko‗rinishga  ega  bo‗lsa-da,lekin 

ularning anglatgan ma‘nolari bir xil. Ba‘zi shevalarda  qadar//dovur, chovurjo:ul, 

do:ur,dovur//chovir  (Хоразм)  kabi  fonetik  o‗zgarishlarga  uchragan  holda 

qo‗llanadi. 

Tomon  ko‗makchisi  tomon,  tarap  (Tosh.),  taman,tomon,  tarap  

ko‗rinishlariga  ega.  Bu  ko‗makchi  harakatning  yo‗nalish  ma‘nosini    bildirib, 

shevalarda,  ko‗proq,  bosh  kelishik  shaklidan  ko‗ra  jo‗nalish-chiqish,  o‗rin-payt 

kelishigi shaklida ishlatiladi. G‗az.: yiyit  tarapta  bazm  bolordi. 

Turkiston  guruh  shevalarda  chaxti,  chaxli    so‗zlari  ham  ko‗makchi 

funksiyasida  kelib,  miqdor,  chama,  taxmin  ma‘nolarini  anglatadi:    om    besh  

chaxli  adam  kedi. 

O‗zbek adabiy tilidagi  sari, sayinko‗makchilarining shevalarda  sari, sayin 

(Tosh.),  sari    (Farg‗ona),  soyi    (Qarnob),  sayin    //sayi    (Chimkent),  sayin  

(Xorazm) shakllari mavjud.