Filologiyasi fakulteti qarshiyeva feruza zafar qizi bitiruv malakaviy ishi

III AFORIZMLARNING MUSHTARAK VA FARQLI JIHATLARI 
 
Alisher Navoiyning “ Mahbub ul-qulub” asarinining manbalarini o‘rgangan 
olimlar asarning asosiy sarchashmasi sifatida Quroni Karim va Hadislarni 
keltirar ekanlar, shoir ilhomlangan adabiy manbalar sifatida Kaykovusning 
“Qobusnoma”, Farididdin Attorning “Pandnoma”, Ubayd Zokoniyning “Ta’rifot” 
asarlari bilan bir qatorda Sa’diyning “Bo‘ston” va “Guliston” asarlarini ham 
sanab o‘tadilar
13
. Darhaqiqat, “Mahbub ul-qulub” asaridagi tanbeh va hikmatlarni 
ushbu manbalar bilan qiyosan o‘rganish ushbu fikrlarning asosli ekanligini 
ko‘rsatadi. 
Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari matniga singdirilgan Qur’oni 
Karim oyatlari, qissa va timsollarning fasl, bob, tanbehlar asosida tutgan axloqiy 
masalalarini yoritishdagi o‘rni va ahamiyati beqiyosdir.
Sa’diyning “Gulison” asari ham shunday asarlar sirasiga kiritilib, har ikkala 
asardan ko‘zlangan maqsad komil inson tarbiyasidir. Asl sarchashmadan nur 
olgan bu ikki asarda Odam Ato farzandlarini ilohiy ma’rifatga oshno qilish 
muhim o‘rin egallaydi.
“Mahbub ul-qulub” va “Guliston” asarlarida qo‘llanilgan aforizmlarni 
o‘rganish jarayonida shuni kuzatish mumkinki, Navoiy ko‘p o‘rinlarda o‘zining 
forsiy salafidan ta’sirlangan. Navoiy “Lisonut tayr” dostonida bolalik chog‘larida 
ushbu ustozining asarlarini sevib o‘qiganligini aytib o‘tadi:
Istabon tashxisi xotir ustod,
Nazm o‘quturkim ravon bo‘lsun savod. 
Nasrdin ba’zi o‘qur ham doston,
Bu «Guliston» yanglig‘u ul «Bo‘ston»
14
. 
13
Ҳайитов Ш. Алишер Навоий “Маҳбуб ул қулуб” асарининг манбалари ва ғоявий бадиий хусусиятлари. 
Филол.фан.номз.дис. ... автореферати. – Т., 1997. – Б. 3–7. 
14
Алишер Навоий. Лисон ут-тайр. МАТ. 20 жилдлик. 12 жилд. – Тошкент: Фан, 1994. – Б. 274.

---

Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asarinining manbalarini o‘rgangan 
bir qator olimlarimiz asarning asosiy sarchashmasi sifatida Qur’oni Karim va 
Hadislarni keltiradilar. “Asar Kaykovusning “Qobusnoma”, Sa’diyning “Bo‘ston” 
va “Guliston” asarlari ta’sirida yozilgan degan fikrlar ham ilgari suriladi.”
15
Yuqoridagi barcha asarlar falsafiy-didaktik asarlar bo‘lib, ularning hammasi 
zamirida Qur’on oyatlari, qissa va timsollari yotadi.
Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari matniga singdirilgan Qur’oni 
Karim oyatlari, qissa va timsollarning fasl, bob, tanbehlar asosida tutgan axloqiy 
masalalarini yoritishdagi o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. ”Mahbub ul-qulub” 
asariga ham, Sa’diy ijodi va “Guliston” asariga ham bu muqaddas manbaning 
ta’siri juda kattadir. Navoiy ham o‘zidan oldingi ustozlari qatorida o‘z 
pandnomasini Qur’oni karim va Hadisi sharif timsollari bilan bezagan holda Shayx 
Sa’diyning “Guliston” va “Bo‘ston” asarlariga ham ixlos bilan qaragan, bu 
ijodkorni o‘ziga ustoz deb bilgan hamda u haqidagi iliq fikrlarini o‘zining turli 
asarlarida keltirib o‘tadi. 
Shayx Sa’diy nafaqat she’riyati, balki pandnoma darajasiga ko‘tarilgan 
“Guliston”, “Bo‘ston” asarlari bilan badiiy so‘z san’atining ustozi, axloq-odob, 
hikmat va donishmandlik mulkining muallimi unvoniga loyiq ko‘rilgandir. 
“Yetti yuz yildan ziyodroq davr o‘tibdiki, badiiy so‘z mulki muhiblari 
Shayx Sa’diy adabiy merosini o‘qiydi, uning rangin va zebo asarlaridan zavq 
hamda ta’lim olishadi.”
16
Shayx Sa’diy kalomi o‘zining sehrgar qudrati bilan Alisher Navoiy qalbiga 
ham kirib borgan, uni qitiqlagan, badiiy shavqini junbushga keltirgan. Shuning 
uchun ham Alisher Navoiyning Shayx Sa’diy haqidagi jumlalari tagdor, hayajonli, 
samimiyatga yo‘g‘rilgan. 
Shayx Sa’diyning nuroniy siymosi hamisha ulug’ o‘zbek shoirining ko‘z 
o‘ngida mayin jilmayib turganday tuyuladi. Uning “Soqiynoma”, “Lison ut-tayr”, 
“Holoti Sayyid Hasan Ardasher”, “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Nasoyim ul-
15
Ҳайитов Ш. Алишер Навоий “Маҳбуб ул қулуб” асарининг манбалари ва ғоявий бадиий хусусиятлари. 
Филол.фан.номз.дис. ... автореферати. – Т., 1997. 
16
R. Vohidov. Alisher Navoiyning ijod maktabi. Buxoro. 1994. 31-bet.

---

muhabbat” kabi asarlarida Shayx Sa’diyning nomi katta ehtirom va sadoqat bilan 
eslanadi. U haqda lo‘nda va mazmundor obrazli mulohazalar aytadi. 
Jumladan, Alisher Navoiy shoir she’riyati haqida yozadi: “G‘azalgo‘y