Fiqurlar və troplar

Troplar

Əgər ritorikaya dair tipik linqvistik tədqiqatlara müraciət etsək, müasir alimlərin nə qədər az sayda troplardan istifadə etməyi bizdə təəccüb yarada bilər. Adətən, faktiki olaraq yal­nız üç trop nəzərdən keçirilir: metafora, metonimiya və sinekdoxa. Məsələ onda deyil ki, digər troplar müasir ritoriklər üçün maraqlı deyil, məsələ ondadır ki, XX əsrin sonlarında bu üç tropu "ən yaxşı" troplar kimi qəbul etməyə başladılar.

Ən yaxşı troplann axtarışı ritorikaya, həqiqətən, ritorika­ya istiqamətlənmiş müasir tədqiqat proqramlarında mühüm yer tutur. Bu aydındır: bir tərəfdən, tropların öz aralarındakı fərqin əsasında duran əlamətləri, digər tərəfdən isə - trop və fiqurların arasındakı fərqin əsasında duran əlamətləri dəqiq müəy­yənləşdirmək mümkün olmayanda, müasir ritoriklər bütün səy­lərini birləşdirici başlanğıcın üzə çıxarılmasına yönəldirlər; bu birləşdirici başlanğıc bu qədər mürəkkəb olan nitq hadisələri­nin koordinasiya sistemini nizamlamağa imkan verər. Bundan başqa, bu - bir-birinə yaxın nitq hədisələridir.

Onların yaxınlığı "tropun dönmə qabiliyyətinin" analizi­nin gedişində, daha doğrusu, bir tropdan digərinə keçidin öyrə­nilməsi ilə təsdiq edildi. Bu ideya hələ Andrey Belıya məxsus idi və onun tərəfindən "Simvolizm" adı altında ilk dəfə 1910- cu ildə nəşr edilmiş əsərində göstərilmişdir: "Təsviri formalar bir-birindən ayrılmazdır: onlardan biri digərinə keçir...; eyni bədii təsvir prosesi müxtəlif mərhələlərdən keçərək gah epitet, gah müqayisə, gah sinekdoxa, gah metonimiya, gah da metafora kimi göz qabağına gəlir. "Troplann qarşılıqlı olaraq bir-bi­rinə keçmə prosesi bu gün də tədqiq edilir. Bu sahədə xüsusilə N.A.Kojevnikovanın adını çekmək olar.

"İlkin tropların" axtarışı ilə əlaqədar olaraq elmdə müasir dövrdə maraqlı açıqlamalar baş verib. Bu açıqlamalardan en əsası R.O.Yakobsona məxsusdur. O, ən əsas troplar kimi meta­fora və metonimiyanı qəbul edir və onlar arasındakı mühüm fərqi göstərir.

Maraqlıdır ki, R.O. Yakobson metafora və metonimiyanın yaxınlığını nitq anomaliyaları - oxşarlıq (analoji metafora) və bilavasitə yaxınlıq (analoji metonimiya) üzrə assosiasiyaların dağılma halının baş verdiyi pozulma ilə müəyyən edir. Beləlik­lə, troplara aid edilən köhnə əlamət - akiroloji əlamət («səhv- etmə») özünün yeni izahını tapır.

Bütün tropları metonimiyaya müncər etmək cəhdləri mövcuddur: bu fikri semiotikanın ən görkəmli nümayəndələ­rindən biri Umberto Eko irəli sürüb. (O, "Qızılgülün şöhrəti" və "Fuko kəfkiri" romanlarının müəllifidir.). Artıq bizə tanış olan Belçika qrupu isə "ən yaxşı trop" kimi sinekdoxanı qəbul edir.

Hər necə olsa da, adətən troplar arasındakı qarşılıqlı mü­nasibətləri müəyyən edən əsas vektor təyin edilir. Bu vektora uyğun olaraq metafora və metonimiya qütb troplar kimi qəbul edilir və bütün digər troplar onların arasında yerləşdirilir.

İstəyib-istəməməyimizdən asılı olmayaraq istənilən tropun analogiya xarakteri adətən müşahidə edilir. "Metafora və metonimiya - analogiyaya əsaslanan təfəkkür sahəsinə aiddir. Bu baxımdan onlar yaradıcı şüur ilə üzvi sürətdə bağlıdırlar" - deyə Y.M. Lotman yazır.

Beləliklə, tropun iki əlamətini diqqət mərkəzində saxla­yaq: onun analogiya xarakteri və onun paralogik (akiroloji) xarakteri.

Məhz analogiya qaydalarının dəyişdirilməsi - prinsipial olaraq uyğunlaşa bilməyənləri uyğunlaşdırmaq, prinsipial ola­raq birləşə bilməyənləri birləşdirmək və s.- adətən, tədqiqat­çıların qeyd etdikləri troplarla əlaqədar olan əməliyyatları həyata keçirməyə imkan verir. V.N.Toporov yazır: "Tropların sayəsində - yeni mənaların çatdırılması, yeni fikirlərin qeyd edilməsi imkanları artır". Bundan başqa, onun fikrincə, troplar "müxtəlif və mürəkkəb yeni mənaların sintezi (və analizi) pro­seslərinin həyata keçdiyi unikal təcrübi sahədir"

Tropların tərkibində "vəhdət nöqtəsinin" axtarışı proble­min yalnız bir tərəfidir. Digər tərəfdən, tropları fərqləndirən cəhətlərin axtarışı da vacibdir.

Bütün troplar özlərində söz və söz birləşmələrinin məna­sının paralogik dəyişdirilməsi prosedurunu əks etdirirlər, amma bu dəyişdirilmə həmişə eyni şəkildə baş vermir. Bəzi hallarda bu - məntiqi baxımdan "yalan" mənaların, digər hallarda isə - səmimiyyət meyarı ilə ziddiyyət təşkil edən mənaların yaran­ması yolu ile baş verir.

Həqiqətən, əgər mən, məsələn, "mən üç boşqab yemi­şəm" kimi metonimiyanı həyata keçirirəmsə, onda mən əslində yalan (doğru olmayan) hökm irəli sürürəm, çünki mən əlbəttə ki, boşqabı deyil, boşqabın içərisindəkini yeyirəm; aposiopeza (sükutla keçmə), daha doğrusu, ümumiyyətlə, obyektin adını deməmə yolu ilə mən həm də qeyri-səmimi hərəkət nümayiş etdirirəm.

Həqiqət və səmimiyyət meyarları, artıq qeyd edildiyi ki­mi, nisbətən sonralar elmi dövriyyəyə daxil olub, buna görə de, troplar kimi "qədim" hadisəni xarakterizə etmək üçün onlar­dan istifadə etmək tarixi baxımdan o qədər de düzgün deyil. Amma başqa yol da hələlik yoxdur.

Həqiqət meyarını mülahizənin gerçəklik ilə uyğunluğunu təmin edən meyar, səmimiyyət meyarını isə mülahizənin əslində danışana xas olan düşüncə və hisslərlə uyğunluğunu təmin edən meyar kimi nəzərdən keçirərək, belə hesab edirik ki, bu meyarlar arasındakı fərq tropların tərkibindəki iki nitq hadisə­ləri qrupu arasındakı fərqi əmələ gətirir.

Həqiqət meyarının pozulması ilə əlaqədar olan tropları həqiqi troplar, səmimiyyət meyarının pozulması ilə əlaqədar olan tropları həqiqi olmayan troplar adlandıracağıq. Hər bir konkret halda həqiqət və səmimiyyət meyarlarının necə real­laşdığını nümunələr əsasında nəzərdən keçirmək olar.