Fıkıh Usulü

AHKÂM

Hükümler, yargılar, kanunlar, kararlar.

Ahkâm hüküm kelimesinin çoğulu olup "hükümler" demektir. Hüküm, sözlükte men etmek, önlemek anlamlarına gelir. Hâkimin davayı neticeye bağlamasına hüküm denmesi, taraflar arasındaki düşmanlığı önlediği içindir. Hüküm, bir şeyi diğerine dayandırma, emir ve irade manasında da kullanılmıştır.²³⁵

Terim olarak 'hüküm'ü fıkıh usulü bilginleri şöyle tarif etmişlerdir: "Mükellef (yükümlü) kimselerin işleriyle ilgili Allah ve Resulü'nün hitaplarıdır." Meselâ; Allah'ın "namaz kılınız", "adam öldürmeyiniz" hitapları birer hükümdür.

Fâkîhlere göre ise hüküm, bu hitâbın eser ve neticesidir.²³⁶ "Namaz kılınız" hitâbının eser ve neticesi farz, "adam öldürmeyiniz" hitâbının ise haramdır. Buna göre namaz kılmanın hükmü farz, adam öldürmenin hükmü ise haramdır.

Hükümlerin Kısımları:

Fıkıh usulü bilginlerine göre dinî hükümler iki kısma ayrılır:

1) Teklifi Hükümler:

Bir işin yapılmasını ya da yapılmamasını gerektiren veya ikisi arasında tercih etmekte serbest bırakan hükümlerdir. Bir işin yapılmasını gerektiren hükümlere farz ve mendup, yapılmamasını gerektirene haram ve mekruh, muhayyer bırakılan hükme de mübah denir.²³⁷

2- Vaz'î Hükümler:

Bunlar, ibadet ve muamelelerin sıhhati için gerekli olan şartları gösteren hükümlerdir. Bir fiil işlenirken dinî kurallara uygun olup olmadığı bu tür hükümlerle anlaşılır. Meselâ alışverişin sahîh olmasıyla ilgili hükümler bu kabildendir.

İman-amel ve ahlâk açısından hükümlere gelince;

Bu açıdan İslâm'daki hükümler üç kısma ayrılır:

1- İtikâdi Hükümler:

Allah'ın varlığı, birliği, sıfatları, peygamberler, melekler ve ahiret hayatı gibi inançla ilgili olan hükümlere itikâdî hükümler denir.

2- Amelî Hükümler:

Bu da üç kısma ayrılır:

a- Namaz, oruç, zekât ve hac gibi ibadetlerle ilgili hükümler.

b- Alışveriş, evlenme-boşanma gibi muamelelerle ilgili hükümler.

c- Çeşitli suçlara dünyada verilecek cezalarla ilgili hükümler.

3- Ahlâkî Esaslarla İlgili Hükümler:²³⁸

AHKÂMU'Ş-ŞER'İYYE

İslâm'ın ortaya koyduğu bütün şer'i hükümler. İslâmî hükümlerin bütününü içine alan hükümler manzumesi olarak kabul edilen şer'î hükümler; itikâdî, amelî ve ahlâkî olmak üzere üç kısma ayrılır: Bunlardan itikâda dair olan hükümler genellikle Allah'ın birliği ve varlığına dayalı olan aklî ve mantıkî hükümlerdir. Akîdeye dair olup ayet ve hadislerle ispat edilen şer'î hükümler ise, ahiret hayatı ve meleklerin varlığı gibi gaybe dayalı hususlardır.

Amelî hükümlere gelince genellikle insanın ruhunu, akıl ve nefsini eğiten emirlerdir. Bu türlü emir ve hükümler insanı Cenâb-ı Hakk'a daha iyi bir kul yapma hedefini güderler. Ayrıca insanlar arasındaki sosyal ekonomik, siyasî, mâlî ilişkilerin düzenlenmesinde de etkili bir rol oynayan, yine şer'î hükümlerdir.

Ahlâkî hükümler ise; insanın bütün mahlûkât ile olan ilişkilerinde Allah'ın emirlerine itaat ederek, şefkât ve merhamet duygularının gelişmesinde etkili olan emir ve yasaklar manzumesidir. Şer'î hükümler gerek dünya ve gerekse ahiret hayatı ile ilgili olarak çeşitli usûllerle insanı eğiten ve daha mutlu bir toplumun oluşmasını sağlayan ilâhî emirlerdir. Mümin bir insan her ne olursa olsun bunlara uymak zorundadır.²³⁹

ŞER'İ HÜKÜM

 

Şeriata ait amelî prensip, hakkında âyet, hadis veya icmâ bulunan veya temelde bu delillere dayanan ve İslâm'ın pratik yönünü oluşturan prensipler. Allah ve Rasûlünün emir, yasak, muhayyer bırakma veya bir kimsenin fiiline ilişkin iki şeyi birbirine bağlama özelliklerini taşıyan prensiplere "şer'î hüküm" denir.

Şer’i Hükümlerin Kısımları:

Şer'î hükümler teklifi ve vaz'î hükümler olmak üzere ikiye ayrılırlar.

1- Teklifî Hüküm:

Şer'î hükümleri koyan Allah ve Rasûlünün mükellef olan Müslüman'dan bir fiili yapmasını veya yapmamasını istemesi, yahut onu yapıp yapmama arasında serbest bırakmasıdır. Şâri'in, fiilin yapılmasını istemesi kesin ve bağlayıcı tarzda ise buna "farz", kesin ve bağlayıcı tarzda değilse buna "mendub" denir. Diğer yandan Haneflere göre, delil kesin olmakla birlikte hükme delâleti zannî olursa hüküm "vacib" derecesinde kalır. Kurban kesmek, vitir namazı gibi.

Şâri'in fiilin yapılmamasını istemesi kesin ve bağlayıcı tarzda ise buna "haram", kesin ve bağlayıcı tarzda değilse buna da "mekruh" denir.

Şâri'in, mükellefi fiilin yapılıp yapılmaması arasında serbest bıraktığı fiile ise "mübah" denir.

Buna göre, teklif hükümler farz, vacip, sünnet, müstehap, mübah, haram, mekruh ve müfsid (ibadeti veya akdi bozan) hüküm olmak üzere çeşitli kısımlara ayrılmıştır.

Bu duruma göre teklif hüküm bir işin yapılmasını veya yapılmamasını istemeyi yahut da iki seçenek arasında serbest bırakılmayı kapsamaktadır. Namaz kılmak, zekât vermek ve hacca gitmek yapılması istenen hükme örnek verilebilir. İçki ve kumar yasağı, yapılmaması istenilene örnek teşkil eder. Yiyip içme ve meşrû olarak gezinme de yükümlünün serbest bırakıldığı hususlardandır.

2- Vaz'î Hüküm:

Allah ve Rasûlünün bir şeyi başka bir şey için sebep, şart veya mani kılmasıdır. Teklifi hükümler asıl temel hüküm olup, vaz'î hükümler bunların uygulanması sırasında ortaya çıkar. Meselâ Allah Teâlâ "Namaz kılınız, zekât veriniz" (el-Bakara, 2/43) buyurarak bunu mü'minlere farz kılmıştır. İşte bunların ifasının istenmesi "teklîfî" bir hükümdür. Ancak namazın farz olması için aranan bir takım şartlar yanında, vaktinin girmesi de gereklidir. İşte namaz vaktinin girmesi, onun farz oluşuna bir "sebep" teşkil eder. Zekâtta nisap miktarı malın üzerinden bir yıl geçmesi de zekâtın farz olmasının sebebidir.

Yine, ramazan orucunun farz olması için, bu ayın girmesi, yani ramazan hilâlinin görülmesi, orucun farz kılınışına sebep teşkil eder. Hadiste; "Hilâli görünce orucu tutun, yine onu görünce oruca son verin" denilmiştir.

Şart'a örnek olarak, namaz için abdesti, mirasçılık için, mûris öldüğü tarihte vârisin hayatta olmasını, namazın geçerli olması için kıbleye dönülmesini ve nikâhın sahih olması için de şahitlerin bulunmasını zikredebiliriz.

Mâni için de "öldürme" ve "dinden dönme"yi örnek verebiliriz. Bir kimse Kur'an'da belirlenen hısımlarına mirasçı olabilir. Fakat bu hısımlardan birisini öldürdüğü takdirde, öldürdüğü bu kişiye mirasçı olamaz. Böylece normalde uygulanması gereken bir hüküm, ortaya çıkan "öldürme" engeli dolayısıyla uygulanmamaktadır. Hadiste, "Öldüren için miras hakkı yoktur" buyurulur.²⁴⁰ Yine dinden dönen kimse de Müslüman olan hısmına mirasçı olamaz. Burada normal şartlarda mirasçı olması mümkün iken, ortaya çıkan "dinden dönme" engeli yüzünden miras alamamaktadır. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Müslüman gayri müslime mirasçı olamaz"²⁴¹ “Ayrı dinden olanlar birbirine mirasçı olamaz"²⁴²

Teklîfi hüküm ile vaz'î hüküm bazan bir tek nass'ta birleşebilir. Meselâ, "Hırsızlık yapan erkekle, hırsızlık yapan kadının yaptıklarına karşılık Allah'tan bir ceza olarak ellerini kesin" (el-Mâide: 5/38) âyetinde hem hırsızlık suçunun cezası olan ve teklîfi nitelikte bulunan el kesme hükmü, hem de hırsızlık fiilinin bu cezanın sebebi kılınması yani vaz'î hüküm yer almıştır.

Yine; "İhramdan çıkınca avlanabilirsiniz" (el-Mâide: 5/2) âyetinde, hem ihramdan çıktıktan sonra avlanmanın mübahlığı (teklîfi hüküm), hem de ihramdan çıkmanın avlanmanın mübah sayılmasına sebep kılındığı birlikte yer almıştır.

Şu âyetlerde ise sadece teklîfi hüküm yer almış, sebep, şart veya mânî zikredilmemiştir:

"Namazı kılınız zekâtı veriniz" (el-Bakara, 2/43).

“Ey iman edenler, akitleri yerine getiriniz" (el-Mâide, 5/1).

Şu hadiste ise yalnız vaz'î hüküm olan sebebin yer aldığı görülür:

"Allah temizlik olmaksızın namazı kabul etmez”²⁴³