Folklor instituti

1.4. Uyğurların 12 mukamı
Uyğur ağzında mukam olaraq tələffüz edilən termini Türki­yədə makam, Azərbaycanda muğam kimi tələffüz edirlər. Əs­lində, muğamların sayı müxtəlif dövrlərdə çoxalıb-azalsa da on iki mukam şəklində günümüzədək gəlib çatmışdır. Musiqi folk­lorunun əvəzsiz nümunəsi olan 12 mukam həm yazılı, həm şifahi ədəbiyyatın gözəl nümunələrini qoruyub saxlamışdır.

Uyğurlarda on iki mukam rak-rəhab, çebbayat-hüseyni, mü­şavirək-rast, çargah-hicaz, pencigah-büzürg, özhal-köşək, əcəm, üşşaq, bayat, nəva, segah, iraqdan ibarətdir. Muğamların da hər biri “Çonq nəğmə” (böyük nəğmə), “Dastan” “Meşrep” olmaq üzrə üç yerə bölünür. “Çonq nəğmə” (böyük nəğmə) 9-10 lirik mahnıdan təşkil olunur. “Dastan” qismində 3 ilə 6 arasında dəyişən sayda nəğmə vardır. Bu nəğmələrdə bir sujet, təhkiyə var. Yəni “Pərhad ilə Şirin”, “Qərip ilə Sənəm”, “Tahir ilə Zöhrə” kimi xalq dastanlarından alınan parçalar oxunur. Hər nəğmədən sonra bir mergül gəlir. Mergül muğamda bir şöbədən o birinə keçərkən çalınan keçid, rəng, melodiyadır.

“Meşrep” qismində 3 ilə 6 arasında dəyişən sayda nəğmə olur. Bunlar əvvəlcə yavaş başlayan, getdikcə coşğunlaşan ritmik mahnılardır.

“Çonq nəğmə” (böyük nəğmə) öz içərisində yenə “təzə”, “sə­likə”, “təkit”, “nushə”, “cula”, “sənəm”, “peşru” kimi böl­mələrə ayrılır.

Uyğur muğamlarından bəhs edən araşdırıcılar onların kökü­nün miladdan öncə 5-6-cı yüzilliklərdən əvvələ gedib çıxdığını ya­zırlar.

Musiqi folklorunun ən qədim və olduqca zəngin qolunu təş­kil edən muğamlar həm də yazılı və şifahi ədəbiyyatın əvəz­siz nümunələrinin qorunub saxlanmasında böyük rol oynamışdır. Prof. Abdulkərim Rehmanın araşdırmasına görə, uyğurların on iki mukamında 28 şairin 1945 misrası, xalq ədəbiyyatından 931 misra şeir oxunur.

Uyğur xalq mahnılarında əsasən “koşak” və “beyt”lər oxu­nur. Bunlardan başqa, “takmak”(çaçma) adıyla bilinən bir şəkli də vardır. Bu da rəqs və musiqinin müşayiətilə oxunan duet­lər­dir. Onlardan bir nümunə belədir:

Bu tağlar igiz tağlar - Bu dağlar uca dağlar,

Qərip yolini bağlar – Qəribin yolunu bağlar.

Qərip ölse kim yığla - Qərib ölsə kim ağlar,

Qəripka qərip yığlar – Qəribə qərib ağlar.

Uyğurlarda da bir çox mahnılar tarixi hadisələrlə bağlıdır. Tarixi şəxsiyyət olan Nazqumun, Sadır Pəlivanın və Mayım­xanın həyatlarından, onların faciəli ölümlərindən bəhs edən “Nazuqum mahnısı”, “Sadır Pəlvan mahnısı”, “Mayımxan mahnısı” bunlardandır.

Diqqəti çəkən odur ki, uyğur muğamlarında Kaşqarlı Mah­mu­dun “Divanü lüğat-it-Türk”ündən alınmış şeirlər də oxunur. Amma şeirlər Divanda olduğu kimi oxunmur. Divanın ayrı-ayrı yerlərindəki şeirlər birləşdirilərək yeni bir mahnı mətni yaradılır.

Uyğurlar on iki mukamda dastanlardan da geniş istifadə edirlər. Belə ki, iraqda 24 misra, segahda 56 misra, əcəmdə 8 misra “Yusup ilə Əxmət” dastanından alınıb oxunduğu kimi, rak mukamının dastan şöbəsində “Məsu ilə Dilaram” dasta­nından 8 misra, qalan misralar isə “Qərip ilə Sənəm” dasta­nından alınaraq oxunur.

Ümumiyyətlə, uyğurların on iki mukamında “Qərip ilə Sənəm”, “Bəhram ilə Dilaram”, “Sənevbər”, “Yusup ilə Əx­mət”, “Kəmərşah ilə Şəmsi Canan”, “Hörlika ilə Həmracan”, “Şahzadə Nizamidin ilə Məlikə Rəna”, “Pərhad ilə Şirin”, “Şahzadə Dildar ilə Məlikə Mihirlıka”, “Şahzadə Fərrux ilə Məlikə Gülrux”, “Yusup ilə Zileyxa” dastanlarından seçilmiş şeir parçaları oxunur.

Çebbayat muğamının üçüncü dastan şöbəsində “Qərip ilə Sənəm” dastanından belə bir şeir parçası oxunur:

Başvan bolup başın içrə - Bağban olub bağça içində,

Tərsəm taza güllərindin - Dərsəm təzə güllərindən.

Igəm səni xoş yaratmış - Mövlam səni xoş yaratmış,

Egsəm nazuk bellərindin - Tutsam nazik bellərindən.

Məni sorisan uşbu halda - Məni sorsan işbu halda,

Rəngim seriķ, közüm yolda - Üzüm sarı, gözüm yolda.

Başrım daşı çahar başda -Bağrımın daşı çahar başda,

Şipa tapsa ķollarındin – Şəfa tapsa qollarından.

Mənzinnin əsli lalədur - Bənzinin əsli lalədir,

Ķarışın canı aladur - Baxışın canı alandır,

Ağzın altun piyalədur - Ağzın altın piyalədir,

Ķuyup içsəm çaylarındin - Koyup içsəm çaylarından.

Iraq muğamında da qəhrəmanlıq dastanı olan “Yusup ilə Əxmət”dən bəzı mahnılar oxunur. (Inayet Alimcan, 2007, 2/2)

1.5.Uyğur tapmacaları

Nəzm və nəsr şəklində olan tapmacalar türk xalqlarının hamısında olduğu kimi uyğurlar arasında da geniş yayılmışdır. Şifahi xalq ədəbiyyatının janrlarından biri olan tapmacalar “Divanü lüğat-it-Türk”də “tabuzğu, tabuzğuk, tabzuq, tabız­mak, tabuzmak, tapuz, tapzuk nenq” şəklində ilk dəfə yazıya alınmışdır.

Tapmaca terminini Azərbaycan türklərində bilməcə, tapma­ca, Abakan tatarlarında tabcan, Altay türklərində tabıskak, tabışkak, tabkak, taptıruv, taptırgış, tabıska, tabısak, tapkış, tavısak, tavusak, tavuskak, tapkır, takpır, tabışkak; başqırd türklərində tabışmak, yomak, yomatgar; xakas türklərində tap­çan nımah, tapçan umak, sespak nımak; qaraçay türklərində yumak, qaraqalpaq türklərində jumbak, karaim türklərində tap­maca; qazax türklərində jumbak, Kıbrıs türklərində mesel; qır­ğız türklərində tabışmak, tabcang- nımah; noqay türklərində tapmacak, özbək türklərində tapişmak cumak, çöpçak, matal, tapar, tapmaca, tatar türklərində başvatkıç, sir, tabışmak; tuva türklərində tıvızık, türkmən türklərində matal, tapmaca; saka (yakut) türklərində taabırın, uyğur türklərində tepişmak ter­mini işlədilir.

Uyğur tapmacaları istər forma, istərsə məzmun baxımından qohum olduğu başqa türk xalqlarının tapmacaları ilə demək olar ki, eynidir.

Onlardan bir neçə nümunə verməklə mövzunu yekun­laş­dırırıq.

1. Bir dövidə yette töşük?- Bir təpədə yeddi deşik? (Insanın başında olan iki burun, iki göz, iki qulaq və bir ağız dəliyi nəzərdə tutulur).

2. Qizil kala yatip qaptu, Qızıl inək yatıb durur,

Qara kala ketip qaptu? - Qara inək gedib durur? (Od ilə his, tüstü)

3. Qara atni qanturup qoydum, - Qara atın yəhərini çəkdim,

Qara cuvini böktürüp qoydum? - Qara kürkünü çiyninə qoydum? (Qazan ilə odun tüstüsü)

4. On beş keçə körsətsə yaruk üzini,- On beş gecə göstərsə parlaq üzünü,

On beş keçə körsətməs sizgə özini?- On beş gecə göstərməz sizə özünü?(Ay)

5. Mindin köptür çəçigi, - Mindən çoxdur çiçəyi,

Ikki talla yopurmigi? - Iki dənə yaprağı? (Ulduz, gün, ay) (Öger Adem, 2011)