Folklor instituti

Muradin Ölmezayev (Ölmezlanı) (1949, Qazaxıstan Res­pub­likasının Taldı Kurqan vilayətinin Ernazar kəndi). Tərcü­mələri, uşaqlar üçün yazdığı əsərləri, pyesləri və şeirləri ilə qaraçay-malkar oxucularının qəlbinə yol tapmışdır. Indiyədək 10-dan çox kitabını oxucuların mühakiməsinə verən şair tə­biətin, kənd həyatının təsvirindən yararlanaraq vətəninin gözəl­liklərini, xalqının yüksək mənəvi dəyərlərini təsvir etmişdir.
3.5. Ədəbi mühitdə dönüş
Haqqında yazdığımız bölgədə də 1960-70-ci illərdə ictimai şüurda bir dəgişiklik baş verirdi. Uzun illər davam edən kütləvi həbslərin, sürgünlərin yaratdığı psixoz aradan qalxır, mədəni intellektual səviyyə yüksəlir­, yaradıcı insanlar fikirlərini ifadə edə bilmək üçün yeni formalar axtarırdı. Bu illərin ədibləri arasında Azret Semenov, Ibrahim Qadiyevin, Jağafar Tokumayevin, Macit Quluyevin, Eldar Qurtuyevin, Alim Töppeyevin, Asan Şavayevin, Zeytun Tolqurovun, Svet­lana Mottayevanın, Aliy Bayzullayevin, Zuğar Sarıbaşovun və digərlərinin adları qaraçay-malkar oxucularına yaxşı tanışdır.

1970-80-ci illərə qaraçay-malkar poeziyasında sosializmi quruculuğunun tərənnümünün yerini insanın daxili aləminin açılması, bir bölgənin, bir dövlətin deyil dünyanın taleyi üçün narahat olan bəşər övladları obrazının yaradıldığını görürük. “Kainat - evimizdir” formulu bütün millətlərin şairləri üçün əsas mövzuya çevrilir.

Malkar şairlərinin, xüsusən 1970-ci illərin şairləri adlandırılan Asker Doduyevin, Abdullah Begiyevin, Mutalip Beppa­yevin, Sakinat Musukayevain, Muxtar Tabakovun, Safariyat Axma­tovun, Xıysa Qurtubayovun, Örüzlan Bolatovun, Burxan Berberovun, Lyuba Axmatovanın və b. yaradıcılığında poetik “mən” qabarıqlığı ilə özünü büruzə verir. Adını çəkdiyimiz və çəkmə­diyimiz ədiblər sürgündə xalqın başına açılan müsibətləri, sosializm quruculuğu, kollektivləşmə və s. adı altında millətin sürükləndiyi faciəni ədəbi möv­zusuya çevirirlər.

Çox təəssüf ki, bu kimi ağrılı-acılı məsələlər ədəbiyyatın möv­zusuna çevriləndə də Rusiyanın imperiya maraqları çıl­paq­lığı ilə ifşa olunmur.

Malkar şairləri əsərlərinin mərkəzinə keçmişlə gələcəyin dia­lektik əlaqələrini, milli-xalq və ümumbəşəri problemlərin həllini, tarixi yaddaşı qoyurlar. Bununla belə, göstərilir ki, tarixi yaddaşı, öz xalqı ilə doğmalıq duyğuları olmayan insan sosial və milli köksüz varlıqdır.

Milli ədəbiyyatın inkişafında folklor əsas başlanğıc rolunu oynayır. Folklordan fərdi yaradıcılıq mərhələsinə keçiddə xalq nəğməkarlarının rolu böyükdür. Onlar ədəbi yaradıcılıqda möv­cud olmuş ideoloji yöndən uzaqlaşaraq bədii dəyərləri, insa­nın iç dünyasını önə çəkməyə meylli sənətkarlardandır.

XX yüzilin 20-30-cu illərində ədəbiyyata gələn gənc şair və yazıçılar yeni ədəbi üslublara, janrlara, metodlara diqqət yeti­rir­dilər. Sənətkarlığı arxa plana keçirərək əsərlərində ideolo­gi­yanı, gerçək münasibətləri, sosial emosiyaları təşviqat vasitə­ləri ilə, çağırışlarla açıq bildirirdilər. Əlbəttə, buna bəzi amillər öz təsirini göstərirdi. Belə ki, estetik şüurun səviyyəsi, gələnək gücünün yetərsiz olması ilə bərabər, yeni çağın özünəməxsus kəskinləşən tələbləri, sinfi, sosial duyğuların mövcudluğu, ic­timai münasibətlərdəki kəskin dəyişikliklər də burada rol oynayır, özünün siyasi mübarizəsi ilə xarakterizə olunur, şəx­siyyəti bu prosesin iştirakçısına çevirirdi.

1930-cu illərin poeziyasından söz açarkən Xasan Bosta­novun “Yeni mahnılar” və “Yeni nəslə” əsərlərini, Maqomet Urusovun (1916-1942) qaraçay-malkarcadan ruscaya çevirdiyi “Biyneger“ poema-əfsanəsini, ilk qadın şair Abidat Botaşevanın (1902-1982) 1924-cü ildə çap etdirdiyi şeirlərini yaddan çixarmamaq lazımdır.

Onların yaradıcılığında rus ədəbiyyatından tərcüməçiliyin təsiri hiss olunur. Həmin illərdə bir çox tərcümə əsərləri də çap olunmuşdur. Qaraçay poeziyası ilk mərhələdə janr-tematik plan­ca müxtəlif olmuşdur. Poeziyanın intensiv inkişafının göstəricisi olaraq “Qaraçay sovet bədii ədəbiyyatı” toplusu çap edilmişdir.

1930-cu illərin sonunda gənc şairlər Osman Xubiyev (Xu­biy­lanı) (1918-2001), Toxtar Borlakov (Borlaklanı) (1914-1942), Maqomet Urusov (Uruslanın) (1916-1942), Abdulke­rim Bayqulov (Bayqullanı) (1902-1942), Xalimat Bayramuko­va (Bayramuklanı) (1917-1996) ilk əsərləri ilə çıxış etmişlər. 1940-cı ildə “Qaraçay” adlı toplu buraxılmışdır.

Ikinci Dünya Savaşı və savaşdan sonrakı illərdə qaraçay-mal­kar ədəbiyyatında bir durğunluq müşahidə olunsa da, 1941-ci ildə “Vətən uğrunda irəli! ” şeirlər toplusu çap olunmuşdu. On­lar Vətənə sürgün illərində yaratdıqları ağı-mahnıları gətir­dilər. Sürgündən sonrakı illərdə I.Semenovun, I.Əliyevin, O.Xu­bi­ye­vin, A.Söyünçiyevin və başqalarının əvvəllər çap olun­mamış şeir­ləri “Gözlərimizdən qan damır” adlı kitabda toplanmışdır.

Sovet irticasına uğramış xalqın yazıçılarının xidməti onda idi ki, belə ağır vəziyyətdə qələmi yerə qoymamış, poetik dillə millətin taleyinin salnaməsini yaratmışdılar. Qaraçay-malkar ədəbiyyatının nümunələri Almatı və Frunze (Bişkək) şə­hər­lərində 1956-57-ci illərdə nəşr olunan “Jaşavu biznu bayrağı” (Yaşam bayrağımız), “Taza cürekden” (Təmiz ürəkdən), “Qiğılcımlar” adlı toplulara daxil edilmişdir.