Folklor instituti

3.1. Uyğur ədəbiyyatında sosializmin tərənnümü
1949-cu ildə Çinin yenidən Doğu Türküstanı işğal etməsi, sosializm quruculuğu adı altında aparılan kütləvi həbslər və təqiblər ədəbiyyatdan milli məsələni demək olar tamam çıxardı. Sosializmi, kommunizmi, Mao-Ze-Donqu, Çin işğalını tərənnüm edən bədii yazılara geniş meydan açıldı. Yaşlı nəslin bir çox nümayəndələri də hakimiyyət orqanlarının təzyiqlərinə tab gətirməyərək sifariş ədəbiyyatı nümunələri yaratdılar.

Uyğur ədəbiyyatının üçüncü mərhələsinə tərənnüm və mədhiyyə ədəbiyyatının nümayəndələri daxil edilirlər. Onlarda da bizdəki kimi sosializm realizmi adı altında keçmişin tənqidi, real əsasları olmayan xoşbəxt gələcəyin tərənnümü, fəhlə və kəndlilərin firavan həyatı əsas yer tutur. Xalqın gerçək fikir və duyğularını, görüşlərini əks etdirən əsərlərə mətbuatda yer ve­ril­məz, vətən haqqında, millət haqqında tarixi həqiqətləri ya­zan­ları “millətçilikdə”, “türkçülükdə”, “əksinqılabçılıqda” suç­la­yıb cəzalnadırırdılar. Hətta şeirlərdə “Tanrı dağı”, “Tarım ça­yı” kimi kəlimələrin işlədilməsi də qadağan edilmişdir.

Maonun ölümündən sonra Çində bir yumşalma hiss edilir. Uyğur ədəbiyyatı üzərindəki sərt sensor nəzarəti yumşalır. Ana dilində kitabların nəşri üçün böyük şəhərlərin əksəriyyətində nəşriyyatlar açılır. Ədəbi nəşrlərin də sayısı çoxalır. “Tarım”, “Köprük” (Göstəri), “Şincan sənəti”, “Miras”, “Bulaq”, “Çol­pan” (Dan ulduzu), “Kaşqar ədəbiyyatı və sənəti”, “Turpan”, “Qumul ədəbiyyatı”, “Aksu ədəbiyyatı və sənəti”, “Ili dər­yası”, “Bostan”, “Tenri Tağ” (Tanrı dağı) və b. jurnalları nəşr olun­mağa başlayır. Bu jurnallarda milli dəyərli bədii, elmi əsərlər də çap olunur.

Beləcə, Uyğur şair və yazıçıları əsərlərini rahat nəşr etmək imkanına qazanırlar. Uyğur ədəbiyyatında bir irəliləmə hiss edil­məyə başlayır. Şair və yazıçılar tarixi hadisələrdən bəhs edən bədii və elmi əsərlər yaradırlar. Bu əsərlərin içində Ab­dul­la Talıbın 1981-ci ildə Lutpulla Mütəllipin həyatından bəhs edən “Kaynam örkişi”, Abdurihim Ötkürün 1980-ci ildə çap et­dirdiyi “Kaşqar kecesi” (Kaşqar gecəsi) dastanı və 1985-ci ildə çap etdirdiyi “Iz”, Xevir Tömürün 1980-ci ildə çap et­dir­diyi “Molla Zeydin qissesi”, “Əli” adlı tarixi romanı və Abdu­xa­liq Uyğurun həyat mübarəzəsindən bəshs edən “Baldur oya­nan adem” (Ilk oyanan adam), Turdi Samsakın 1986-ci ildə çap etdirdiyi “Axirəttin gəlgənlər” (Axirətdən gələnlər), Qayrət Abdullahın 1983-cü ildə çap etdirdiyi “Taş abidə” romanları, Teyipcan Hadinin Mançu-Çin hökümdarlarının zulmünə qarşı 1864-1867-ci illərdə uyğurların Ili vilayətindəki üsyana rəbər­lik etmiş Sadır Pəlvanın fəaliyyətindən bəhs edən “Pəlvan gəl­di” (Pəhlivan gəldi) hekayəsi, Muhməd Ali Zununun 1981-ci ildə Rabia Seyiddin, Ahmet Ziyatinin sevgi və azadlıq yolunda mübarizə apararaq sonunda qurban olan iki gəncin hekayəsini anladan, on mindən artıq misradan ibarət olan “Rabiyə ilə Sayd­din” dastanları daha çox diqqətiçəkəndir. Lakin bu o qə­dər də uzun sürmür.

1990-cu ildə Aktu rayonunun Barın kəndində baş verən silahlı toqquşmalardan sonra senzor nəzarəti artır və yazıçı, şair, jurnalistlər və sənət adamlarına qarşı təqiblər başlayır. 1991-ci ilin fevralından sonra tanınmış uyğur alimi, yazıçı Turqun Almasın “Uyğurlar”, “Hun tarihi”, “Əski uyğur ədəbiyyatı” ki­tab­ları tənqid hədəfinə çevrilir, oradakı faktların təftişinə baş­lanılır. Turqun Almas və diğər nüfuzlu uyğur ədibləri “pantür­kist”, “Uyğur şovinisti”, “separatçı” deyə suçlanır, təqib və tənqidlərə məruz qalırlar. Beləliklə, Uyğur ədəbiyyatının inki­şafı ləngidilir, təkrar durğunluq dövrünə dönülür.

Bütün bunlara baxmayaraq Teyupcan Əliyop (1930-1989), Qəyyum Turdi (1937-1997), Muhəmmətcan Sadiq (1934), Boğ­da Abdulla (1941), Qurban Barat (1939), Osmancan Savut (1946), Imin Əxmədi (1944), Muhəmmətcan Raşidin (1940), Ruzi Sayit (1943-2001), Zordun Sabir (1937-1998), Xevir Tömür (1922-1991), Əxət Turdi (1940), Calalidin Bəhram (1942), Məmtimin Hoşur (1944), Muhəmmət Bağraş (1952), Xalidə Israil (1952), Əxtəm Ömər (1963), Toxti Ayup (1945), Ibaydulla Ibrahim (1951), Nurmuhəmmət Toxti (1949), Ab­dulla Savut (1950), Abduşükür Muhəmmətimin (1934-1995), Əxmət Imin (1950) və b. üçünçü dövr uyğur ədəbiyyatının apa­rıcı ədiblərindən sayılırlar (Baran Lokman, 2007, 42).

Azərbaycan araşdırıcılarından Güllü Yoloğlu, Vüqar Musta­fa, Qətibə Vaqifqızı və başqaları uyğur mədəniyyəti, folkloru, tarixi və ədəbiyyatı ilə bağlı qəzet və jurnallarda bir sıra ma­raqlı məqalələr dərc etdirmişlər.