Folklor instituti

3.1. Birinci dövr: Nikolay Arabacı və Nikolay Tanasoğlu
Nikolay Petrov oğlu Arabacı (20.09.1893, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Çadır rayonunun Kiriyet kəndi -1960, Moskva). Ilk təhsilini doğulduğu kənddə alıb Kom­rat­dakı liseyi bitirdikdən sonra Moskvaya gedərək Güney Doğu Xalqlarının Dilləri Institutuna daxil olan N.Arabacını 1930-cu illərdə SSRI-nin Istanbuldakı Ticarət Nümayəndəliyində işlə­məyə göndərirlər.

Istanbul mühiti, Türkiyədə yaşayan qaqauz kökənli insan­larla ünsiyyət onun dünyagörüşünün formalaşmasına böyük təsir göstərir. Xalqının tarixi və ədəbiyyatını öyrənməyə çalişan vətənpərvər fikrini xalqına çatdırmaq üçün ədəbi yaradicılığa başlayır. Ilk yazılarını da Kırımda tatarca çap olunan qəzet-jurnallara göndərir.

SSRI-i Almaniya üzərində qələbədən sonra Bessarabiyanı yenidən öz ərazisinə qatır. Beləliklə Bucakda toplu halda ya­şayan qaqauzlar yenidən Rusiyanın-Sovetlər Birliyinin tərki­bində yaşamalı olurlar. Bu dəyişiklik yüzlərlə qaqauzun ölü­mü­nə, həbsinə, sürgününə və aclıqdan doğma yerləri tərk et­mə­sinə səbəb olur. Çünki Sovetlər Birliyinə daxil edilənədək hər bir qaqauzun fərdi təsərrüfatı, əkin sahəsi, iş yeri vardı. So­vetlər Birliyinin tərkibinə qatıldıqdan sonra onların torpaqları, iş alət­ləri, mülkləri əllərindən alınaraq kollektiv təsərrüfatlar yaradıldı. Insanlar da buna alışa bilmir, malının-mülkünün əlindən alın­masına etiraz edir, qorxusundan etiraz etməyənlər belə kollektiv təsərrüfatlarda ürəkdən çalışmırdılar. Bu da məh­sul qıtlığına, bölgəni aclıq dalğasının bürüməsinə səbəb olur.

Vətəninin belə ağır günlərində N.Arabacı uzaqlarda-Mos­kvada yaşayırdı. Uzun zaman vətənindən uzaqda olması onun şeirlərində həsrət mövzusunu gücləndirmişdir. Şeirlərinin əsas mövzusunu ata ocağına sevgi, xalqın çəkdiyi sıxıntılar, bir də lirik düşüncələr təşkil edir. Şair yazır:

Orda baba evimiz,

Annam ihtiar orda.

Düşlerim orda canımda.

Bunnar için yok nasıl,

Ki, dönmesin şu vaktlar-

Güneş açsın ki, asıl,

Daalışsın o bulutlar.

Şair başqa bir şeirində yazır:

Ömür beni sıbıttı,

Irak ana topraamdan-

Fena eceller sıktı

Xalqımızın buvazında...

Ah, da ne yapar insan,

Girgin hem de verilmez?!

Miskin duşmana, te sen

Kaldın ki nice düşmez.

Orada baba evimiz,

Annam ihtiar orada

Düşlerim orada semiz,

Kaldı sende canım da...

Ömrünün ən məhsuldar illərini Moskvada yaşayan şair qa­qauz ədəbiyyatının inkişafı, ana dilində məktəblər açılması üçün əlindən gələni əsirgəməmişdir. Ana dilində tarixi-etno­q­rafik “Qaqauzlar” romanını yazmağa başlasa da, onu bitirə bilməmişdir.

Şairin “Bizim Drumi” adında dörd hissədən ibarət olan das­tan-poeması Dionis Tanasoğlu tərəfindən hazırlanaraq 1959-cu ildə Kişinyovda çap olunmuş “Bucaktan səslər” toplusuna da­xil edilmişdir. Mənzum dastan-poemada Ikinci Dünya Sava­şında qaqauzların Rumıniya ordusu tərəfindən incidilməsi təs­vir edilmişdir. Dastanda üç məsələ önə çəkilmişdir: 1. doğru­luq, dürüstlük (baş qəhrəman Drumi həqiqəti sübuta yetirmək üçün Doftan zindanından qaçıb kəndə gəlir və buradakı qəd­dar­lıq timsalı olan rumın jandarm nəfərinin cəzalandırır. 2. dost­luğa sədaqət (dar gündə Manolun Druminin yanında ol­ması). 3. ana torpağa, kəndinə həsrət.

N.Arabacı kəndlisi Druminin taleyindən bəhs edən “Bizim Drumi” poemanı sadə bir təhkiyə, şirin bir dillə belə başlayır:

Çoktan yaamur bulutlan,

Gökü, ayı heptän örtmüştü.

Gecä yarısı xoruzlar

Şindän bizim küüydä ötmüştü.

Raat uyeer yorgun insan...

Bu geç vakıt salt uyumaz

Küüydä sin-sin gezän bir can:

O saklanır, o açılmaz.

O, dolaya bakınarak,

Bir aula girdi deyneklän.

Köpek ona pek salarak,

Sustu, çüüdü büük sevinmäklän.

Bu köpek salmasından

Manol amca uyanmıştı

Pençerä urmasından

Birdän-bira kär şaşırmıştı.

Kənddə gecənin səssizliyini pozan qonağın gizli gəlişi ilə başlanan mövzu getdikcə ciddiləşir. Bir kəndin deyil, bir mil­lətin taleyində baş verən faciələr təsvir edilir. Sonra da bu ümu­miləşdirilərək müstəmləkə altına düşən bütün xalqın taleyi kimi təqdim edilir. Nikolay Arabacının əsərləri bütövlükdə çap olunmamışdır. Buna görə də onun bədii yaradıcılığı haqqında elə dolğun bilgi vermək olmur. Qaqauz araşdırıcıların belə Nikolay Arabacının arxivi, arxivdə nələrin olduğuna dair geniş bilgiləri yoxdur.