Фонетик сатҳ бирликлари

Tovush  cho‗ziqligi  –  tebranishning  ko‗p  yoki  oz  davom  etishi.  Tovush 

cho‗ziqligi ikki xil bo‗ladi:  

a)  fonologik  cho‗ziqlik  (birlamchi  cho‗ziqlik).  Bunday  cho‗ziqlik,  odatda, 

ma‘no  ajratish  uchun  xizmat  qiladi.  Masalan,  turkman  tilida  ―yilqi‖  ma‘nosidagi 

―ot‖ so‗zi bilan ―ism‖ ma‘nosidagi ―ot‖ so‗zining ma‘nolari shu so‗zlar tarkibidagi 

―o‖  unlisining  cho‗ziqlik  darajasi  bilan  farqlanadi;  ot  (ad  –  ―yilqi‖),  o:t  (a:d  – 

―ism‖) kabi;  

b)  fonetik  cho‗ziqlik  (ikkilamchi  cho‗ziqlik)  –  sof  fizik-akustik  faktorga 

asoslangan  (fonologik  vazifa  bajarmaydigan)  cho‗ziqlik.  Masalan,  urg‗uli 

bo‗g‗indagi  unli  biroz  cho‗ziladi,  ammo  u  so‗z  ma‘nosini  farqlash  uchun  xizmat 

qilmaydi. (atlás va átlas kabi ayrim holatlar bundan mustasno). Shuningdek, imon 

so‗zi  boshidagi  ―i‖  cho‗ziqroq  talaffuz  etilganidan,  unda  bir  ―y‖  orttiriladi  yoki 

shahar,  zahar  so‗zlarida  ―h‖ning  tushib  qolishi  natijasida  ikki  ―a‖  yonma-yon 

kelib, bir cho‗ziq ―a‖ tarzida talaffuz qilinadi. (sha:ar, za:ar kabi), ammo bu holat 

so‗z ma‘nolarini o‗zgartirmaydi.      

---

 

20 

Tovush tebranishlari garmonik tovush bo‗yicha yuz beradi, buni odam qulog‗i 

musiqaviy ton sifatida qabul qiladi. Shuni inobatga olish lozimki, yuqori chastotali 

tebranishlar  yuksak  tondagi  tebranishlar  sifatida,  past  chastotali  tebranishlar  esa 

past tondagi tovushlar sifatida quloqqa yetib boradi. Yuqori va past tebranishdagi 

tovush  tebranishlari  oralig‗idagi  masofa  oktava  deb  yuritiladi.  Masalan,  birinchi 

oktavaning  «lya»  toni  440  gers  chastotaga  ega  bo‗lsa,  ikkinchi  oktavaning  «lya» 

toni 880 gersli chastotaga mos keladi. 

Garmonik  qonunga  bo‗ysunmaydigan  tovush  tebranishlari  ham  bor.  Ularni 

inson  tembrga  ega bo‗lgan  murakkab tovush sifatida qabul  qiladi.  Shuning uchun 

ham  tonning  balandligi  bir  xil  bo‗lsa  ham,  g‗ijjak  va  pianino  asboblaridan 

chiqadigan tovushlar tembriga ko‗ra farq qiladi. 

Agar  jismning  xususiy  erkin  tebranishlari  chastotasi  tovush  to‗lqinining 

chastotasi  bilan  kelsa  aqustik  rezonans  hodisasi  yuzaga  keladi.  Masalan,  puflab 

chalinadigan  cholg‗u  asboblarining,  jumladan,  organning  trubalari  akustik 

rezonator vazifasini bajaradi.