Фонетик сатҳ бирликлари

Tovushning  balandligi  –  tovushning  un  paychalari  tebranishi  chastotasiga 

bog‗liqlik  sifati.  Ma‘lum  vaqt  o‗lchovida  (masalan,  bir  sekundda)  un 

paychalarining  tebranish  miqdori  qancha  ko‗p  bo‗lsa,  tovush  shuncha  baland 

bo‗ladi  yoki  aksincha,  shu  vaqt  o‗lchovi  hisobida  un  paychalari  qancha  kam 

(siyrak)  tebransa,  tovush  shuncha  past  chiqadi.  Tebranayotgan  jismning  masalan, 

masalan, un paychalarining tinch holatdagi nuqtadan ikki (qarama-qarshi) tomonga 

bir  marta  borib  kelishi  bitta  to‗la  tebranish  sanaladi,  ana  shu  bitta  to‗la  tebranish 

bir gers hisoblanadi, demak, baland ovozda gerslar miqdori ko‗p, past ovozda esa 

gerslarlar  miqdori  kam  bo‗ladi.  Insonning  eshitish  qobiliyati  16  gersdan  20 000 

gersgachadir: 16 gers eshitishning eng quyi pog‗onasi, 20 000 gers esa eshitishning 

eng yuqori pog‗onasi hisoblanadi. 16 gersdan kam chastotali tebranish infratovush, 

20000  gersdan  ortiq  chastotali  tebranish  esa  ultratovush  sanaladi.  Inson  oddiy 

so‗zlashuvda  100  gersdan  400  gersgacha  balandlikdagi  tovushni  qo‗llaydi. 

---

 

18 

Insonning  eng  past  tovushi  bas  (u  40  gersga  teng),  eng  baland  tovushi  esa 

sopranodir (u 170 gersga teng).  

Nutqda  ovozning  (tonning)  baland-past  tarzda  to‗lqinlanishi  melodikani 

yuzaga  keltiradi,  melodika  esa  gapning  ifoda  maqsadiga  yoki  emotsionallikka 

ko‗ra  turlarini  belgilashda,  sintagmalarni,  kirish  so‗z  yoki  kiritma  gaplarni 

ifodalashda  muhim  vosita  sanaladi.  Shuni  alohida  ta‘kidlash  kerakki,  tebranish 

chastotasi nutqda boshqa akustik vositalar (urg‗u, intonatsiya, tembr, temp kabilar) 

bilan munosabatga kirishib, murakkab tovushni hosil qilishi ham mumkin, bunday 

murakkab  tovushlardan  esa  turli  ekspressiv-stilistik  maqsadlarda,  ayniqsa,  she‘riy 

misralardagi tovush tovlanishlarini tarkib topishda foydalaniladi.   

 Tovush bosimi – odam qulog‗idagi pardaga tovush to‗lqinining ta‘sir kuchi 

tovush  bosimi  deb  yuritiladi.  Gaz  yoki  suyuqliqdan  tovush  to‗lqini  o‗tganda 

vujudga  keladigan  qo‗shimcha  bosim  tovush  bosimi  sanaladi.  Odam  qulog‗ining 

tovushni  sezish  bilan  bog‗liq  eng  past  chegara  10—6  PA  tovush  bosimiga  mos 

keladi,  ya‘ni  normal  atmosfera  bosimining  10—10  qismini  tashkil  etadi.  Agar 

tovush  bosimi  yuqori  chegaraga  yetsa  (quloqda  og‗riq  paydo  bo‗ladi),  taxminan 

100 PAga teng keladi.