Фонетик сатҳ бирликлари

2.1.3. Fonema ottenkalari 

I.  Fonema  ottenkalari  fonemalarning  talaffuzdagi  real  ko‗rinishlaridir  (L.V. 

Shcherba). Chunonchi "a" fonemasi old qator unlidir. Bu belgi "a" fonemasi uchun 

                                                 

1

 

Журавлев В.К. Диахроническая фонология. М., Наука, 1986. С. 96-97.

 

2

 

Абдуазизов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси., Тошкент: Ўкитувчи, 1992. 10-бет.

 

---

 

48 

tipik hisoblanadi, biroq shu tipik belgi "qaram" so‗zida orqa qator unli ottenkasiga 

aylanadi. Demak, "a" fonemasi "qaram" so‗zida ("q" bilan yondosh qo‗llanganda) 

orqa qator unli tarzida, "karam" so‗zida ("k" bilan yondosh qo‗llanganda) esa old 

qator  unli  tarzida  talaffuz  qilinadi:  qaram  va  kərəm  kabi.  Bu  ikki  xil  talaffuz  "a" 

fonemasining  so‗z  tarkibidagi  real  ko‗rinishlari  -  ottenkalari  hisoblanadi. 

Ottenkalar  fizik-akustik  va  artikulyatsion  jihatdan  o‗zaro  farqlansa-da,  bir-biriga 

qarama-qarshi qo‗yilmaydi, chunki shu ikki ottenkaning fonologik funksiyasi bitta 

(ularning  ikkalasi  bitta  "a"  fonemasining  vazifasini  bajaradi,  binobarin,  bir 

fonemaning nutqdagi ikki vakili sanaladi). Demak, fonema bilan uning ottenkalari 

o‗rtasida umumiylik va xususiylik munosabatlari bor. 

Fonema ottenkalaridan birining o‗rnida ikkinchisini qo‗llab bo‗lmaydi: bunga 

shu  ottenkani  shakllantirgan  fonetik  pozitsiya  yo‗l  qo‗ymaydi.  Masalan,  ko‗l 

so‗zida faqat odd qator "ө", qo‗l so‗zida esa faqat orqa qator "o" qo‗llaniladi. Bir 

fonemaning  turli  pozitsiyadagi  ko‗rinishlari  -  ottenkalari  fonema  qatorini  hosil 

qiladi. Masalan, "u" fonemasi kul so‗zida old qator "γ" tarzida, qul so‗zida esa orqa 

qator "u" tarzida talaffuz etiladi, shunga ko‗ra γ, u qatorini yuzaga keltiradi. 

Fonema  ottenkalari  tushunchasiga  L.V.  Shcherba  asos  solgan.  Bu  tushuncha 

Moskva  fonologiya  maktabida  fonema  variatsiyasi  nomi  bilan,  Praga  funksional 

tilshunosligi maktabida esa fonema varianti nomi bilan ataladi. 

II.  Ottenkalar  tilshunoslikda  majburiy,  fakultativ  va  individuad  turlarga 

ajratiladi. 

1.  Majburiy  ottenkalar  fonemaning  so‗z  tarkibidagi  yoki  nutq  oqimidagi 

fonetik  qurshov  ta‘sirida  yohud  ma‘lum  fonetik  pozitsiya  talabi  bilan  o‗zgargan 

ko‗rinishlaridir. Ular o‗z navbatida kombinator ottenkalar, pozitsion ottenkalar va 

aralash (kombinator-pozitsion) ottenkalarga bo‗linadi. 

a)  kombinator  ottenkalar  so‗z  tarkibidagi  tovushlarning  bir-biriga  ta‘siri 

natijasida  yuzaga  keladi.  Masalan,  jarangli  "z"  fonemasi  mazkur  so‗zi  tarkibida 

jarangsiz  "k"  undoshi  ta‘siriga  uchraydi  va  jarangsiz  "s"  tarzida  (maskur  deb) 

talaffuz qilinadi; 

---

 

49 

b)    pozitsion  ottenkalar  jarangli  undosh  fonemalarning  so‗z  oxirida  kelgan, 

unli  fonemalarning  esa  urg‗uli  yoki  urg‗usiz,  ochiq  yoki  yopiq  bo‗g‗inlarda 

qo‗llangan  ko‗rinishlaridir.  Masalan,  jarangli  "b"  va  "d"  fonemalari  so‗z  oxirida 

jarangsiz  "p"  va  "t"  tarzida  talaffuz  qilinadi:  kitob  >  kitop,  omad  >omat  kabi. 

Bundagi  "p"  va  "t"  tovushlari  jarangli  "b"  va  "d"  fonemalarining  pozitsion 

ottenkalari  sanaladi  (fonemaning  so‗z  oxirida,  demak,  kuchsiz  pozitsiyada 

reallashgan ko‗rinishi bo‗lganligi uchun), "i" unlisi bilan so‗zida qisqa va kuchsiz 

(urg‗usiz  bo‗g‗inda,  demak,  kuchsiz  pozitsiyada  bo‗lganligi  uchun),  o‗rik  so‗zida 

kuchlirok  (urg‗uli  bo‗g‗inda,  demak,  kuchli  pozitsiyada  bo‗lganligi  uchun),  bir 

so‗zida  tor  (to‗liq  yopik  bo‗g‗inda  bo‗lganligi  uchun),  endi  so‗zida  esa  bir  oz 

kengaygan ko‗rinishda - ende shaklida (so‗z oxiridagi ochiq bo‗g‗inda bo‗lganligi 

uchun)  talaffuz  etiladi.  Bu  ko‗rinishlarning  barchasi  bitta  "i"  fonemasining  turli 

pozitsion ottenkalari xisoblanadi;