Фонетик сатҳ бирликлари

VII. 

N.S. Trubetskoyning fonologik nazariyasi.  

  Nikolay  Sergeevich  Trubetskoy  o‗zining  nemis  tilida  yozilgan  va  1960 

yilda  rus  tiliga  tarjima  qilingan  "Fonologiya  asoslari"  kitobida  fonologiya 

nazariyasini  qarama-qarshiliklar  birligi  dialektikasi  asosida  shakllantirgan.  Bu 

nazariyaga  ko‗ra,  fonologik  sistemada  asosiy  rolni  fonemalar  emas,  ma‘no 

farqlovchi oppozitsiyalar bajaradi: oppozitsiyalar sistema tarkibida ma‘lum tartib 

va  struktura  holatida  (aloqalar  va  bog‗lanishlar  munosabatida)  bo‗lib, 

fonemalarning  fonologik  mohiyat  kasb  etishiga  sharoit  yaratadi.

1

  Shu  g‗oyaga 

tayanib  N.S.Trubetskoy  fonologik  oppozitsiyalarning  uch  prinsipga  asoslangan 

quyidagi  tasnifini  ishlab  chiqadi:  1)oppozitsiya  bilan  oppozitsiyalar  sistemasi 

o‗rtasidagi  munosabatga  ko‗ra:  bir  o‗lchovli,  ko‗p  o‗lchovli,  proporsional  va 

yakkalangan oppozitsiyalar; 2)oppozitsiya a‘zolari o‗rtasidagi munosabatga ko‗ra: 

privativ,  gradual  va  ekvipolent  oppozitsiyalar;  3)oppozitsiya  a‘zolarining  ma‘no 

ajratish  kuchiga  va  shu  a‘zolarning  turli  pozitsiyadagi  xizmatiga  ko‗ra:  doimiy 

oppozitsiyalar va neytrallashuvchi oppozitsiyalar.  

N.S.Trubetskoyning  bu  tasnifi  va  unga  asos  bo‗lgan  oppozitsiyalar  metodi 

o‗zbek tiliga dastlab prof. A. Abduazizov tomonidan tatbiq etilgan.

2

  

  N.S.  Trubetskoy  nazariyasining  yana  bir  muhim  jihati  shundaki,  unda 

fonema  bilan  tovush  (aniq  fizik  birlik)  o‗rtasidagi  aloqadorlik  ham  o‗z  ifodasini 

topgan.  N.S.  Trubetskoyning  ta‘kidlashicha,  oppozitsiya  a‘zosi  sifatidagi  fonema 

aniq tovushga teng emas, chunki tovushlar fonemalarning moddiy ramzlari, xolos. 

Fonema  turli  pozitsiyada  ana  shu  tovushlardan  biri  shaklida  reallashadi.  Bunday 

                                                 

2

 

Жамолҳонов Ҳ. Ўзбек тилининг назарий фонетикаси. Ўз.Р.Фанлар академияси ―Фан‖ нашриѐти 2009 й.

 

1

 

Трубецкой Н.С. Основы фонологии. С.74. М., 1960.

 

2

 Баскаков Н.А., Содиқов А.С. Абдуазизов А.А. Умумий тилшунослик.. Тошкент: Ўкитувчи, 1979. 41-61-бетлар. Яна: Абдуазизов А. 

Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Тошкент: Ўкитувчи, 1992. 29-35-бетлар.

 

---

 

59 

tovushlarni  u  fonema  variantlari  deb  nomlaydi.  Uningcha:  a)  ikki  tovush  bir  xil 

pozitsiyada qo‗llanib, so‗z ma‘nosini o‗zgartirmasa, ular bir fonemaning fakultativ 

variantlari sanaladi.

1

  

  N.S. Trubetskoy bir mustaqil fonemani va fonemalar birikmasini aniqlash 

bo‗yicha ham qator qoidalarni bergan. Ulardan muhimlari quyidagilar: 

1)      ikki  tovush  birikmasining  komponentlari  ikki  bo‗g‗inga  aloqador 

bo‗lmasa (ikki bo‗g‗inga ajralmasa), bunday birikma yaxlit bir fonema sanaladi. 

 2)    tovushlar  guruhini  birgalikda  artikulyatsiya  qilish  mumkin  bo‗lsa  va 

talaffuz davomida asta-sekin susayish yoki qisqarish ro‗y bersa, bunday tovushlar 

guruhi bir mustaqil fonema sanaladi.  

3)      cho‗ziqligi  o‗sha  tildagi  boshqa  fonemalarning  cho‗ziqligiga  to‗g‗ri 

kelgan tovush birikmalari bir fonemaning vakili sifatida qaralishi mumkin; 

4)  to‗rtinchi  qoida  yuqoridagi  uch  qoidani  o‗z  ichiga  oladi  va  muayyan 

fonemalar  uchragan  holatda  boshqa  fonemalar  birikmasi  uchramasligini  nazarda 

tutadi.  

5)  oddiy fonemalar mustaqil fonemalardir; 

6)  birikmali  fonemaning  (masalan,  diftongning)  biror  elementi  boshqa 

fonemaning  kombinator  variantiga  to‗g‗ri  kelsa,  bunday  birikma  ma‘lum 

fonemaning vakili deb qaralishi mumkin.  

7)  bir tovush  yoki  tovushlar  birikmasi  yuqoridagi qoidalarga  bo‗ysunsa, ular 

bir-birlariga  nisbatan  fonemaning  fakultativ  yoki  kombinator  variantlari 

munosabatida  bo‗lsa,  bunda  o‗sha  tovushlar  guruhi  yoki  bir  tovush  o‗sha 

fonemalar birikmasining vakili bo‗ladi.

2