Фуат рясулов

İ qtisadi fikir tarixindən




A

dam Smit (1723 – 1790)
Böyük iqtisadçı, şotland Adam Smit iqtisad elminə verdiyi töhfəsinə görə bütün müasir iqtisadçı-alimlərin hamısına bərabər sayıla bilər. Onun «Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqatlar» (1776-cı il) kitabı Adam Smit adını həmişəlik olaraq iqtisadi fikirlər tarixinə yazıb. Bu kitab ona «iqtisad elminin atası» titulunu qazandırıb. Smitin şöhrətə doğru gedən yolu asan olmayıb. O, doğulmasına bir neçə ay qalmış çox da varlı olmayan, gömrük məmuru olan atası vəfat edib. Adamı anası tərbiyə edib. Smit 14 yaşında Qlazqo Universitetinə daxil olub, 28 yaşında isə artıq həmin Universitetin professoru adına layiq görülüb.

Adam Smit insanı ideallaşdırmır, o insanın qüsurlarını və zəif cəhətlərini görür və yazırdı: «İnsanların hamısında bu cəhət eynidir, onlar daimi olaraq öz vəziyyətini yaxşılaşdırmağa çalışır - elə burdan da ictimai, milli və həmçinin şəxsi sərvətlər əmələ gəlir». O özünün əvvəlki sələflərindən fərqli olaraq başa düşməyə və sübut etməyə çalışırdı ki, milli sərvətlər yalnız kənd təsərrüfatı və ticarətdə deyil, iqtisadiyyatda da mövcud olan istehsal sferasının bütün növlərində yaradılır. Böyük şotland alimi göstərirdi ki, əmtəə mübadiləsi yalnız o halda baş tutur ki, bu sövdələşmə hər iki tərəf üçün fayda gətirsin. Bu o dövr üçün iqtisadiyyatda inqilab hesab olunurdu. Smitə qədər qədim yunanlar ticarətə və mübadiləyə münasibətlərini zarafatla belə ifadə edirdilər: «Bazar – elə bir yerdir ki, orada insanlar bir-birini aldada bilirlər». Yəni, onların fikrincə, istənilən sövdələşmədən bir tərəf udur, digər tərəf isə mütləq surətdə uduzur. A.Smitin əsaslı mövqeyi belə baxışlara son qoydu.

Xülasə:

1. 
   R
   
   əqabət nöqteyi-nəzərincə bazarın 4 tipi fərqləndirilir:
   

- mükəmməl (xalis) rəqabətli bazar

- inhisarçı rəqabətli bazar

- oliqopol bazar

- inhisarçı bazar

2. 
   Mükəmməl rəqabətli bazarda ayrı-ayrı firmalar öz qiymətlərini bazarın bazarlıq qiymətinə uyğunlaşdırırlar.
   
3. 
   İnhisarçı rəqabətli bazarda firmalar arasında rəqabət yalnız qiymət üzərində deyil, eyni zamanda keyfiyyət, reklam, satış şərtləri və s. üzrə həyata keçirilir.
   
4. 
   Oliqopoliyanın fərqləndirici cəhəti bu bazarda fəaliyyət göstərən firmaların az sayda olmasıdır. Belə bazara «giriş» həddindən artıq çətindir. Çünki, bu bazarda işə girişmək və uğur qazanmaq üçün ilkin olaraq külli miqdarda vəsait tələb olunur. Belə bazarda rəqabət «qeyri-qiymət» xarakteri daşıyır.
   

5. 
   İnhisar o vaxt mövcud olur ki, hər hansı məhsulun yeganə bir istehsalçısı olsun, yəni həmin firmanın əvəzedicisi olmasın. İnhisarçı qiymətə təsir edərək yalnız istehsal olunmuş məhsulun miqdarında sahibkar manipulyasiya edə bilər.
   
6. 
   Fərdi, ortaqlıq firmaları, şirkətləri və səhmdar cəmiyyətləri müəssisələrin əsas hüquqi formalarıdır.