Фуат рясулов

4000 3000 2000 1000 Цмуми мящсул
	0		1		2		3		4		5

Əmək vahidi

Şəkil 21. Məhsul buraxılışı və əmək vahidinin qarşılıqlı əlaqəsi

Qrafikdən göründüyü kimi üçüncü əmək vahidinin əlavə  olunması məhsul yığımının nisbətən az artımına gətirib çıxarır.

Даhа бир ресурс ваhидинин дяйишмяси иля ялагядар  бурахылмыш мяhсул сон hядд мяhсулу адланыр.

Onun qrafiki təqdimatı aşağıdakı kimidir.

Son hədd məhsulu (əmək vahidinə)

3000


2000

1000
MR

0		1		2		3		4		5

Əmək vahidi

Şəkil 22. Son hədd məhsulunun qrafik təqdimatı
Təcrübədə bir çox hallarda orta göstəricini, daha doğrusu bir vahid  əmək resursuna nə qədər məhsul buraxıldığını müəyyənləşdirmək lazım  gəlir. Tutay ki, bizim  misalda bir əmək vahidinə əvvəlcə 2 ton (2000:1=2000), sonradan məhsul buraxılışının dəyişməsi nəticəsində isə ton yarım (3000:2=1500) yemiş düşür.


Орта мяhсул - мяhсул бурахылышынын hяъминин гейд олунан ресурса нисбятидир.

Aşağıda təqdim olunmuş 10-cu cədvəlin məlumatlarından istifadə etməklə, orta  və son hədd məhsulu  göstəricisini asanlıqla  təyin  etmək olar.

Cədvəl 11

Əmək vahidi (1)	Ümumi məhsul, kq (2)	Üstəlik məhsul, kq (3)	Orta məhsul,kq (4)=(2): (1)
0	0
1	2000	2000	2000
2	3000	1000	1500
3	3500	500	1167
4	3800	300	950

4-cü sütunun məlumatlarına diqqət yetirək.

Yetişdirilmiş yemişin orta miqdarını tapmaq üçün məhsulun  ümumi həcmini sərf olunmuş əməyin ölçüsünə bölmək lazımdır.

İndi isə 3-cü sütunun məlumatlarına nəzər salaq. Son hədd məhsulu müxtəlif miqdarda əmək sərfinə uyğun surətdə buraxılmış məhsulun əvvəlkindən fərqi ilə müəyyənləşdirilir. Daha doğrusu son hədd məhsulu bir əmək vahidinin əlavə olunması hesabına məhsul buraxılışının nə qədər artımını ifadə edir. Cədvəl məlumatlarına - sütunlarına bir  daha  nəzər  yetirməklə iqtisadiyyatın başlıca qanunlarından birini- Azalan qaytarma qanununu aydınlaşdıra bilərik.

Азалан гайтарма гануну hяр бир йени
ресурс ваhидинин артырылмасына эюря мяhсул бурахылышынын эетдикъя азалмасыны
характеризя едир.


Bu qanunun prinsiplərini bizim misalımıza tətbiq etsək  görərik ki,  yeni əmək resurslarının cəlb edilməsi nəticəsində avadanlığın yüklənməsi, torpaq ərazisinin korlanması halları çoxalmaqla son hədd məhsulunun buraxılışı və ya faktiki olaraq əlavə yetişdirilmiş yemişin miqdarı aşağı düşəcək.

Gəlin, başqa bir misal üzərində firmanın məsrəflər konsepsiyasının öyrənməyə çalışaq (məsrəf və xərc-sinonim sözlərdir).

Bu məqsədlə çox da böyük olmayan, ayaqqabı istehsalı üzrə ixtisaslaşmış firmanın fəaliyyətinə nəzər yetirək. İstehsal üçün ona bir sıra  zəruri  resurslar, konkret  olaraq tikiş sexi,  avadanlıq, xammal və materiallar, o cümlədən  dəri, yapışqan, rəng və sairə, eləcə də mütəxəssis - pinəçilər lazımdır.

Eyni zamanda nəzərdən qaçırmayaq ki, firmada müdiriyyət (direktor, mühasib və digər qulluqçular), həmçinin köməkçi  heyət (gözətçi, yükdaşıyan, süpürgəçi və sairə) fəaliyyət göstərir.

Bütün bu işçilər heç də bilavasitə ayaqqabı tikişində iştirak etmirlər.

Yeri gəlmişkən, unutmaq lazım  deyil ki, firma  bütün xərclərini məhsul satışından əldə etdiyi vəsait hesabına ödəyir.

Firmanın xərclərinin bir hissəsi sabit və ya bəzən də fiksə edilmiş xərclər adlanır. Bu  xərclər məhsul  buraxılışının həcmindən asılı deyildir.

Məsələn, gözətçinin məvacibinə  diqqət yetirək. Onun vəzifəsi fabriki  qorumaqdır. Onun maaşı fabrikin işləyib-işləməməsindən, orda  ayaqqabının çox və ya az istehsal edilməsindən asılı deyildir.  O öz işini yerinə yetirir - ərazini  qoruyur və buna görə də sabit əmək haqqı alır.

Və yaxud fabrikin icarəyə götürdüyü  sex binalarına  nəzər salaq.  Hətta  fabrik hansısa dövrlərdə işləməsə belə  icarəyə  götürdüyü  tikiliyə görə haqq ödəməyə  məcburdur.

Fabrik üç növbədə işləyib, daha çox ayaqqabı buraxsa da belə bu haqqın məbləği dəyişməyəcək.

Başqa bir misal kimi telefona görə  abonent haqqını göstərək. Yenə də əvvəlki misallarda olduğu kimi onun məbləği  fabrikin  istehsal  etdiyi  məhsulun  həcmindən heç  cürə asılı  deyil.


Сабит (фикся едилмиш) хяръляр о хяръляря
дейилир ки, онларын юлчцсц мяhсул бурахылышынын
hяъминдян асылы дейил.

Sabit xərclər müxtəlif formalarda olur və firmalarda adətən onu ümumi qaimə xərcləri adı ilə rəsmiləşdirirlər. Müasir xarici  iqtisadi ədəbiyyatlarda sabit xərcləri  FC-lə  (Fixed cost) işarə edirlər.

Firmanın məsrəfləri ilə  bağlı  tədqiqatımızı davam  etdirəndə  sabit xərclərlə yanaşı, dəyişən xərclərin də mövcudluğunu aşkara çıxarırıq. Dəyişən xərclər  barədə yəqin ki, sizdə artıq müəyyən təsəvvür  yarandı. Belə xərclər məhsul buraxılışının həcmindən asılı olaraq dəyişir.

Tutaq ki, hansısa ayaqqabı sexində gündə  30  cüt ayaqqabı tikilir. Sexin sahibi istehsalın həcminə uyğun miqdarda dəri, yapışqan, mıx, rəng və sairə alır. İşçi götürür və onlara əmək haqqı verir.

Əgər, sahibkar bir müddətdən sonra gündəlik istehsalını 45 cütə qaldırmaq qərarına gəlirsə, onda lazım olan resurslar, o cümlədən dəri, rəng və s. bəs etməyəcək. Buna görə,  daha çox material almaq zərurəti yaranacaq. Tezliklə, ikinci növbəni təşkil etmək üçün yeni işçilər götürmək  tələb olunacaq. Bu o deməkdir ki, 45 cüt ayaqqabı istehsalının  xərcləri   30  cüt  ayaqqabının buraxılışına nisbətən  artacaq.

Дяйишян хяръляр о хяръляря дейилир ки,
онлар мяhсул  бурахылышынын  hяъминдян
асылы олараг дяйишир.

Bu xərclər bir  neçə dəfə dəyişə bilər.  Onun  dəyişməsinin həcmi istehsalın həcminin  artıb - azalmasından  asılıdır.

Dəyişən xərclər istehsalın miqyasından, xammal, materialların qiymətindən, işçilərin  əmək haqqın səviyyəsindən və s.-dən  asılı olaraq dəyişir. Adətən, onu VC (variable cost) ilə  işarə edirlər.