Фуат рясулов

OLİQOPOLİYA

Bazarın belə formasının fərqləndirici cəhəti, orda çıxış edən firmaların sayının az olmasıdır. Onların sayı ikidən - üçdən ona, on beşədək dəyişə bilər. Oliqopoliya oxşar və ya  fərqləndirilmiş  ola bilər.  

Oxşar oliqopoliyaya nümunə olaraq, alüminium və ya poladtökmə sənayesini göstərə bilərik. Fərqləndirilmiş oliqopoliyalara nümunə kimi isə avtomobil sənayesini və ya məişət elektronikası (televizor) istehsalını göstərmək olar.

Kifayət qədər səmərəli istehsalat firmanın optimal gücü ilə (adətən istehsal gücünün 80 faizi səviyyəsində) işləməsi zamanı mümkündür. Buna miqyasın effekti də deyilir. (Bu barədə daha ətraflı "Mikroiqtisadiyyat” bölməsində  öyrənəcəksiniz).

Miqyasın effektinin  reallaşdırılması  rəqabət  aparan firmaların müntəzəm olaraq müflisləşmə və  birləşmə hesabına saylarının azalmasını nəzərdə tutur. Lakin, sonralar texnikanın təkmilləşməsi kimi tədbirlər ucbatından nisbətən az gücü olan firmalar daha güclü istehsalçılardan  geri qalıblar. Siz hamınız bütün dünyada məşhur olan iri avtomobil  istehsalçılarının əksəriyyətinin adını bilirsinız. Və nə vaxtsa digər adda avtomobil istehsalı üzrə yeni firma açmaq istəsəniz, onu bir neçə səbəbdən edə bilməyəcəksiniz. Birincisi, bu işi başlamaq üçün həddindən çox sərmayə yatırımı tələb olunacaq (təxminən bir neçə milyard dollar). Əgər bu mümkün olarsa belə, sizin istehsal elədiyiniz avtomobillərə kimlərinsə üstünlük verəcəyinə heç bir inam yoxdur. Və çox güman ki, heç kim tanımadığı firmanın istehsal etdiyi avtomobili almaq məqsədilə külli miqdarda vəsait ödəməyəcək. İkincisi, reklama xeyli pul tələb olunduğu halda və hətta bu istiqamətdə ehtiyaclar qarşılansa da yenə də yeni avtomobilin uğur qazanmaq prespektivi azdır.

Oliqopoliyada digər baryer həmin sahəyə girərkən yaranır. Axı, bir çox hallarda patentlər və kvotalar, xammal üzərində dövlət  nəzarəti bu fəaliyyətin məhdudlaşdırılmasına yönəldilir. Belə olan halda həmin sahəyə girmək xeyli çətin olur.

Bəs oliqopiya şəraitində firmalar arasında rəqabət hansı şəraitdə baş  verir? Göründüyü kimi, o "qeyri-qiymət" xarakteri daşıyır. Bu bazarda fəaliyyət göstərən firmalar bilirlər ki, öz aralarında “qiymət müharibəsi”nə başlasalar onlardan heç biri qalib olmayacaq. Tutaq ki, Azərbaycan bazarında məhsulunu satan şirkətlərdən  "Mersedes" və "Ford" şirkətləri bir-biri ilə "qiymət müharibəsi”nə başlayır. "Mersedes" şirkəti öz maşınlarının qiymətini iki dəfə aşağı salır. Ona cavab olaraq "Ford" da qiymətləri 2-3  dəfə ucuzlaşdırır. Buna baxmayaraq, hər iki şirkət "yaşayacaq" və bizim ölkə həmin firmaların çoxsaylı bazarlarından biri kimi qalacaq. Bütün bunların nəticəsi olaraq onların maliyyə-satış fəaliyyətlərindən əldə etdikləri mənfəətin miqdarı azalacaq.

Bunu başa düşən firmalar oliqopol bazarda  fəaliyyət  göstərən zaman heç  vaxt  "qiymət" rəqabəti  aparmır. Lakin,  digər bütün  sahələrdə onlar arasında mülayim  rəqabət mübarizəsi gedir. Beləliklə də bəzi avtomobil şirkətləri öz məhsullarını ən təhlükəsiz məhsul kimi  reklam edir, digərləri komfort və ya sürət parametrini önə çəkir.

Belə  bazarların da öz liderləri  olur  və adətən oliqopoliya zamanı firmalar ya əvvəlcədən qiymət siyasətini bir-birilə razılaşdırır və ya da lider - firma öz qiymətini birinci olaraq müəyyənləşdirir, yerdə qalanlar da öz məhsullarına ona  istiqamətlənmiş qiymət  qoyurlar. Və nəhayət,