Garayli orxan baloglan oğlu (magistrin a a. s.)

Şəkil 1.2. Maliyyə-sənaye qrupunun strukturu

Qlobal rəqabətin intensivləşməsi beynəlxalq təsərrüfatda strateji alyansların yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Strateji alyans – müəyyən kommersiya və sinergiya effekt əldə etmək üçün bir-birini tamamlayan strateji resursların birləşməsi məqsədilə iki və daha çox şirkətlər arasında kooperasiya haqqında razılaşmadır. Bu cür razı­laşma adi ticarət əməliyyatlarından uzağa gedən, amma qovuşmağa gətirib çıxar­mayan qarşılıqlı münasibətləri yaradır. Strateji alyanslara təkcə təchizatçılar və alıcılar deyil, həm də rəqiblər də daxil olurlar. Bu baxımdan strateji alyansların aşağıdakı növlərini müəyyən etmək olar: üfüqi strateji alyanslar; şaquli strateji alyanslar; distribusiyalaşmış strateji alyanslar; diversifikasiyalaşmış strateji alyanslar.

Üfüqi strateji alyanslar yekcins məhsul və xidmətlər istehsal edən və ya eyni bazarda fəaliyyət göstərən müəssisələr arasında yaranır. “IBM”, “Toshiba” və “Sie­mens”, “BP” və “Statoil”, “IBM” və “Apple”, “Ford” və “Fiat” və başqaları arasında üfüqi alyanslar fəaliyyət göstərir. Əsrin müqaviləsinin yerinə yetirilməsi üçün yaranan beynəlxalq konsorsium da bu növ strateji alyansdır.

Şaquli strateji alyans haqqında razılaşma müəssisəni komplektləşdirici hissələrlə, yarımfabrikatlarla, xammal və materiallarla təmin edən müəssisələrlə bağlanır.

Distribusiyalaşmış strateji alyanslar bazar vasitəçiləri və sifarişçilərlə yaradılır. Belə ki, “General Motors” şirkəti biznesinin yenidən yaradılması üçün dünyanın hər yerinə səpələnən bazar vasitəçilərilə strateji alyanslar qurulmuşdur. Bunun əsasında “General Motors” şirkəti: a) məhsulun bazarda sürətlə yayılması; b) tex­nologiyalarla mübadilə; c) assortimentin yeniləşməsi; ç) iş metodlarının öyrə­nil­­məsi məqsədinə malik olması nəzərdə tutulmuşdur.

Diversifikasiyalaşmış strateji ittifaqlar isə bir-birini tamamlayan və satılan məhsul və xidmətlər istehsal edən müəssisələr arasında yaranır. Məsələn, uzun mar­şrutlarda fəaliyyət göstərən aviaşirkətlərlə qısa marşrutlara xidmət göstərən aviaşir­kətlər arasında, stasionar telefon əlaqəsini təmin edən rabitə şirkəti ilə mobil telefon əlaqəsini təmin edən şirkətlər arasında bu cür alyansdan geniş istifadə olunur.

Adətən, strateji alyanslar müstəqil hüquqi şəxs kimi iştirak etmirlər. Alyansa daxil olan şirkət digər müqavilə birliklərinin də üzvü ola bilər. Onlar gələcəyə istiqa­mətlənir, şəriklər arasında qeyri-müəyyənliyi aşağı salır, resursla təminatı və məh­sulun yayılmasında sabitliyi artırır. Strateji ittifaqlar müəyyən müddət üçün yaranır.

Strateji alyansların yaranmasının dörd yolu vardır: səhmlərin mübadiləsi yolu ilə; müştərək müəssisələrin yaranması yolu ilə; investisiya layihələrinin reallaşması üçün konsorsiumların yaranması yolu ilə; zəif kooperasiya yolu ilə.

Nəhəng şirkətlər arasında strateji alyansların yaranması motivi kimi miqyas effekti, istehsal güclərindən birgə istifadə, riskin aşağı salınması, texniki baxımdan mürəkkəb olan məmulatların birgə işlənməsi və istehsalı, texnologiyaların, texniki biliklərin və “nou-hau”-nun ötürulməsi, birgə tədqiqatların aparılması və s. çıxış edir.

Tədqiqatlar göstərir ki, beynəlxalq təcrübədə iri sahibkarlıq qurumlarının müəy­yənləşdirilməsində əsas meyar kimi “bazar kapitalı” göstəricisi götürülür. Lakin Azər­baycanda qiymətli kağızlar bazarı formalaşma dövrünü keçdiyindən “bazar kapi­talı” göstəricisi əsasında işgüzar təşkilatların ölçüsünü müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. TMK-rın beynəlmiləlləşmə səviyyəsini müəyyənləşdirərkən “transmilliləş­mə əmsalından” istifadə olunur. Digər tərəfdən əsasən işçilərin sayı, ümumi dövriyyə, bazar kapitalı və xalis mənfəət göstəriciləri əsasında biznesi kiçik, orta və iri biznesə bölürlər. Beynəlxalq təcrübədə çox vaxt işçilərin sayı 500-dən yuxarıdırsa - iri müəs­sisə, 100 nəfərdən 500 nəfərə qədərdirsə - ortaya və 100 nəfərə qədərdirsə - kiçi­yə aid edirlər. Azərbaycanda özəlləşdirilən dövlət müəssisələri cədvəl 1.1-də olduğu kimi qruplaş­dırılmışdır.