Гасанлы Айнур Вахид кызы, магистр 2 курса специальности «Теория и история педагогики» кафедры «Общая педагогика» адпу

Ключевые слова: здоровье, здоровое тело,здоровый образ жизни детей, здоровый образ жизни детей в семье, формирование здорового образа жизни детей.
Key words: health, healthy body, healthy lifestyle of children, healthy lifestyle of children in the family, formation of healthy lifestyle of children

Ailədə uşaqların sağlam həyat tərzinin formalaşdırılmasının sistemi
Sağlamlıq anlayışı qədim tarixə malikdir. O, müəyyən tarixi inkişaf yolu keçərək elm və texnikanın tərəqqi etdiyi dövrədək insanları daim düşündürən aktual problemlərdən biri olmuşdur.
Sokratın da söylədiyi kimi: “Sağlamlıq hər şey demək deyil,amma sağlamlıqsız hər şey heç nədir” [7] Bu fikirdən də göründüyü kimi insan yalnız sağlam olmaqla kifayətlənmir o, digər həyat əhəmiyyətli məqsədlərinə çatmaq üçün mübarizə aparır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) 1986-cı ildə sağlamlıq haqqında irəli sürdüyü fikirdə də qeyd edildiyi kimi: “Sağlamlıq insanın son məqsədi olmasa da, normal gündəlik fəaliyyəti, pozitiv həyat konsepsiyası, insanın sosial,psixi və fiziki imkanlarını birləşdirən bir mənbədir” [6] İnsanın təbiətdən aldığı ən böyük hədiyyə sağlamlıqdır. Sağlamlıq, təkcə xəstəliyin olmaması demək deyil, o fiziki, mənəvi və ictimai xoşbəxtlikdir.
Ümumili liderimiz Heydər Əliyev sağlamlıqdan bəhs edərkən söyləmişdir:“Sağlamlıq-düzgün fiziki inkişaf, çevik, dəyanətli, qüvvətli, möhkəm, qıvraq və bədəncə gözəl olmaq bütün cəmiyyətlərdə insanların cəhd etdiyi, özlərində və övladlarında görmək istədikləri ən qiymətli keyfiyyətdir” [1,3]
Müasir cəmiyyətdə ailədə kiçik məktəblilərin sağlam həyat tərzinin formalaşmasının əsaslarının öyrənilməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir, çünki uşaqlıqdan uşaq, sağlamlığını qorumaq və sağlam həyat tərzini formalaşdırmaq haqqında təsəvvürə malik olmalıdır.
Sağlam həyat tərzinin formalaşması uşağın ana bətnində olduğu zamandan başlamalıdır ki, insan artıq öz sağlamlığına şüurlu münasibət formalaşdırsın. Uşağın şəxsiyyətinin formalaşması yönümünün, eləcə də sağlamlığının asılı olduğu şərtlər ailədə müəyyən edilir. Uşaqlıqdan və yeniyetməlikdən ailədə əxlaqi və digər prinsiplər sahəsində uşağa aşılananlar onun həyatdakı bütün sonrakı davranışlarını, özünə, sağlamlığına və başqalarının sağlamlığına münasibətini müəyyənləşdirir.
Ailə insanın şəxsiyyətinin formalaşmasında iştirak edən sosial institutdur. Hər bir insan doğulduqdan sonra genetik olaraq əvvəlcədən müəyyən edilmiş qabiliyyətlərə malikdir, lakin sosiallaşmadan sonra şəxsiyyətə çevrilir. Sosiallaşma prosesində ilk addım ailədir. Valideynlər vasitəsilə uşaq öz bədən və zehni funksiyalarına sosial vasitəçilik etməyi öyrənir. Valideynlər somatik və əqli cəhətdən sağlamdırsa, sağlam həyat tərzi keçirirlərsə, o zaman uşağın funksiyalarının sosiallaşması prosesi uğurlu olacaqdır.[2]
Sağlam həyat tərzinə hazırlıq öz-özünə yaranmır, insanda erkən yaşlarından, ilk növbədə, uşağın doğulub böyüdüyü ailədə formalaşır. Lakin böyüklərin hekayələri və əxlaqı körpənin sağlam həyat tərzinə güclü ehtiyac duymasına səbəb olmur. Deməli, uşağa dərs verməzdən əvvəl valideynlər bu ehtiyacı özlərində inkişaf etdirməlidirlər. Bundan sonra ailə tərbiyəsində uşaqların sağlamlıq mədəniyyətinin formalaşdırılması vasitələri məsələsi ön plana çıxır. Bu vasitələrə aşağıdakılar daxildir: fəaliyyət, ünsiyyət, münasibətlər.
Fəaliyyət insanın inkişafının əsas amilidir və o, insanın xeyrinə yönəldilməlidir.
Ünsiyyət fəaliyyətin atributu kimi onun tərbiyəvi təsirini artırır.
Münasibətlər fəaliyyət və ünsiyyət arasındakı əlaqədir. Onlar uşaqla qarşılıqlı əlaqənin hər iki mexanizmindən istifadə edərək açıq şəkildə humanist olmalıdırlar:

• 
  1-ci mexanizm: Uşağın müəyyən davranışını öz sağlamlığını və başqalarının sağlamlığını qorumaq və gücləndirmək üçün təşviq etmək, müəyyən sağlamlıq qaydalarına əməl etmədiyinə və pozduğuna görə onu cəzalandırmaq, valideynlər sağlamlıq mədəniyyətinin dəyər və normaları sistemini tətbiq edirlər.
  

• 
  2-ci mexanizm: identifikasiya - valideynlərin təqlidi, valideyn nümunəsinə yönəldilməsi. Qeyd edim ki, valideynlər həmişə sağlam həyat tərzi nümunəsi nümayiş etdirmirlər.
  

Valideynlərin vəzifəsi sağlamlığına gündəlik qayğının vacibliyini övladının şüuruna çatdırmaq, sağlamlığın möhkəmləndirilməsi sənətini öyrətməkdir. Bu sənəti uşaqlar valideynləri ilə birgə fəaliyyət prosesində mənimsəyir. Valideynlər övladlarını sağlamlıq yoluna yönəltməməli, öz nümunələri ilə bu yolda aparmalıdırlar.[3]
Uşağın sağlam həyat tərzini formalaşdırmaqla ailə uşağa aşağıdakı əsas bilik və bacarıqları aşılamalıdır:

• 
  bədənin əsas hissələri və daxili orqanları, onların yeri və insan orqanizminin həyatında rolu haqqında biliklər;
  
• 
  boyu, bədən çəkisini ölçmək, nəbz və tənəffüs tezliyini təyin etmək, sağlamlıq vəziyyətinin monitorinqi və onun düzəldilməsi üçün bu göstəricilərin müəyyən edilməsinin əhəmiyyətini dərk etmək;
  
• 
  şəxsi sağlamlıq, rifah, akademik uğur üçün sağlam həyat tərzinin əhəmiyyətini dərk etmək;
  
• 
  şəxsi gigiyena, yaşayış və təhsil müəssisələrinin gigiyenası, geyim, ayaqqabı və s. qaydalarını bilmək;
  
• 
  gündəlik iş rejimini düzgün qurmaq və həyata keçirmək bacarığı;
  
• 
  yaş nəzərə alınmaqla rasional qidalanmanın əsas qaydalarını bilmək;
  
• 
  sağlam orqanizmin inkişafı üçün fiziki fəaliyyətin əhəmiyyətini dərk etmək;
  
• 
  onurğa, ayaq, görmə, eşitmə və başqa orqanların xəstəliklərinin qarşısının alınması qaydalarını bilmək;
  
• 
  sağlamlığı gücləndirən əsas təbii amillər və onlardan istifadə qaydaları haqqında biliklər;
  
• 
  soyuqdəymə və bəzi digər yoluxucu xəstəliklərdən sağlamlığı qorumaq qaydalarını bilmək;
  
• 
  təhlükəli vəziyyətləri təhlil etmək, nəticələrini proqnozlaşdırmaq və onlardan çıxış yolu tapmaq bacarığı;
  
• 
  kiçik kəsiklər, qançırlar, yanıqlar, donma üçün ən sadə yardım göstərmək imkanı;
  
• 
  xəstəlik zamanı yardım almaq mümkün olan tibb müəssisələrini bilmək;
  
• 
  ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqə qurmaq, yaşayış mühitinin (ev, sinif, küçə, yol, meşə) hansı şəraitdə həyat üçün təhlükəsiz olduğunu başa düşmək bacarığı.
  

Valideynlər sağlam həyat tərzi təhsilinin effektivliyi üçün meyarları da bilməlidirlər:

• 
  uşağınızın fiziki vəziyyətinin müsbət dinamikası;
  
• 
  xəstələnmənin azalması;
  
• 
  uşaqda həmyaşıdları, valideynlər və digər insanlarla münasibətlər qurmaq bacarıqlarının formalaşdırılması;
  
• 
  narahatlıq və aqressivlik səviyyəsinin azaldılması
  

İnsanın ən qiymətlisi sağlamlıqdır. Bununla belə, son onilliklərdə uşaqların sağlamlığının vəziyyəti mütəxəssislərin böyük narahatlığına səbəb olub. Ətraf mühitin əlverişsiz ekoloji vəziyyəti, sosial-iqtisadi problemlər orqanizmin qoruyucu və uyğunlaşma imkanlarının azalmasına səbəb olmuşdur. Uşaqların sağlamlığının aşağı səviyyədə olması onların təhsil yüklərinə uyğunlaşma prosesinə də təsir edir və problemi daha da çətinləşdirir. Bunlar xroniki soyuqdəymə, görmə pozğunluğu, skolyoz, uşaqlıq nevrozlarıdır.

Bir çox xəstəliklərin qarşısını almaq, sağlamlığın formalaşmasına zərərli amillərin təsirini azaltmaq üçün sağlam həyat tərzi kömək edir, onun əsasları təkcə məktəbdə deyil, həm də ailə tərəfindən öyrədilir. Uşağın doğulub böyüdüyü ailədə sağlam həyat tərzinə hazırlıq, sağlam olmaq istəyi və ehtiyacı erkən yaşlardan formalaşır.
Gündəlik rejim, şəxsi gigiyena, rasional qidalanma, idman, dəri, diş, dırnaq, saça qulluq, paltarın, ayaqqabının, mənzilin gigiyenası, pis vərdişlərlə mübarizə məsələləri - bütün bunlara ehtiyac olmalıdır və bu ailədə qoyulur.
Sistematik yuxu çatışmazlığı mərkəzi sinir sisteminin səmərəliliyini pozur, həddindən artıq iş və nevrozlara səbəb olur.[5]
Vaxtında yatmaq vərdişini ancaq ailə inkişaf etdirə bilər və ən yaxşısı odur ki, valideynlər özləri müəyyən vaxtda yatsınlar, televizor ekranı qarşısında oturmasınlar.
Tələbələrin əksəriyyəti təmiz havada gəzmək əvəzinə 2-3 saat, hətta daha çox televizor və ya kompüter arxasında oturması xüsusi narahatlıq doğurur. Kompüter oyunlarına həddindən artıq bağlılıq dərəcəsini azaltmaq üçün valideynlər uşağı kompüter monitorundan yayındırmağa və onu başqa, daha faydalı işə aparmağa kömək etməlidirlər. Valideynlər uşağa başa salmalıdırlar ki, o, vaxtını bərabər paylamalıdır ki, televizora baxmağa, kompüterə, dərs oxumağa və valideynlərə kömək etməyə kifayət qədər vaxt olsun.
Ailədə asudə vaxt primitiv şəkildə keçirilirsə, bu, uşağa təsir edir. Beləliklə, valideynlərin ən vacib vəzifəsi uşaqlara sağlamlıq faydaları ilə istirahət etməyi öyrətməkdir.
Siqaretin zərərlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Tədqiqat məlumatları göstərir ki, oğlanların 34% -i müntəzəm siqaret çəkir, qızların 14% -i, məktəblilərin dörddə biri heç vaxt siqaret çəkməyib və əksəriyyəti yalnız təcrübə keçirib.[4]
Sağlam həyat tərzinin formalaşmasında ailə əsas rol oynayır. Ananın və ya atanın sağlamlığının qayğısına qalmasından, hansı həyat tərzi sürməsindən tutmuş uşaqda sağlamlığına münasibət formalaşır. Belə ki, məsələn, valideynlər övladına siqaret çəkməyin qadağan olduğunu, bunun zərərli olduğunu, amma özləri siqaret çəkdiyini deyirlərsə, onda uşaqda onların fikrinə inamsızlıq yaranır. Uşaqlarda sağlam həyat tərzinin formalaşdırılması həm məktəbəqədər, həm təhsil müəssisələrinin, həm də təbii ki, müəllim və ailənin birgə vəzifəsidir.
Dünya elmi fikrinin yeniyetmələrin siqaret çəkmə problemi ilə bağlı gəldiyi əsas nəticə ondan ibarətdir ki, yeniyetmələr arasında siqaret çəkmənin səviyyəsini azaltmaq üçün böyüklər arasında siqaret çəkmə səviyyəsini azaltmaq lazımdır. Uşağın siqareti dayandırmasının ən yaxşı yolu ailədəki hər kəsin siqareti buraxmasıdır. Valideynlərin oğlunun və ya qızının sağlamlığı naminə müəyyən fədakarlıqlara hazır olması uşaq üçün çox mühüm stimuldur.
Kiçik yaşlı şagirdlərin sağlam həyat tərzinin formalaşmasında müəllim də mühüm rol oynayır. Müəllimin təkcə məktəbdə deyil, həm də ailə ilə işləməsi vacibdir. Valideynlərlə söhbət edərkən, öz nümunələrinin uşaq üçün nə qədər vacib olduğunu vurğulamalıdır.Valideynlər də sağlam həyat tərzi sürməli, pis vərdişlərdən əl çəkməli və lazımi gigiyena tələblərinə əməl etməlidirlər, bu qaydalara riayət etmək ailəyə və uşağa fayda verəcəkdir. Valideynlərin uşaqlarla birgə fiziki fəaliyyəti yaşa və qabiliyyətlərə uyğun olaraq motor bacarıqlarının inkişafına kömək edir; valideynlər və uşaqlar arasında münasibətləri yaxşılaşdırmaq; ana və ya atanın uşağa həsr etdiyi, qarşılıqlı zənginləşməsinə xidmət edən və uşağın hərtərəfli inkişafına töhfə verən boş vaxtınızı faydalı keçirməyə imkan verir. Kiçik yaşlı tələbələr üçün əlverişli iş, yaşayış və asudə şərait sağlam həyat tərzinin həyata keçirilməsi üçün zəruri və çox vaxt əsas şərtdir.
Valideynlərin ən vacib vəzifəsi uşağa sağlamlığının qayğısına qalmağı, xarici dünya ilə ahəngdar münasibətlər qurmağı öyrətməkdir. Uşaq dərk etməlidir ki, sağlamlıq insan üçün ən vacib dəyərdir, istənilən həyat məqsədinə çatmaq üçün əsas şərtdir və hər kəs öz sağlamlığının qorunmasına və möhkəmlənməsinə cavabdehdir.
Övladlığa götürən valideynlər sağlam həyat tərzinin tərbiyəsinin effektivliyi meyarlarını bilməlidirlər, o cümlədən: şagirdin fiziki vəziyyətinin müsbət dinamikası; xəstələnmənin azalması; uşağın bütün ailə üzvləri, həmyaşıdları və digər insanlarla münasibət qurmaq bacarığının formalaşması; narahatlıq və aqressivlik səviyyəsinin azaldılması.
Qoruyucu ailədə sağlam həyat tərzinin formalaşması aşağıdakılara yönəlmiş fəaliyyətlərlə asanlaşdırılır:
- şəxsi gigiyena, binaların, paltarların, ayaqqabıların və s. gigiyena qaydalarına dair biliklər;
- gündəlik rejimə ciddi riayət etmək ehtiyacı;
- təhlükəli vəziyyətləri təhlil etmək, nəticələrini proqnozlaşdırmaq və onlardan çıxış yolu tapmaq bacarığı;
- ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqə qurmaq, yaşayış mühitinin (ev, sinif, küçə, yol, meşə) hansı şəraitdə həyat üçün təhlükəsiz olduğunu başa düşmək bacarığı;
- uşaqlarda bədən tərbiyəsi, idmanla məşğul olmaq, xasiyyətli olmaq, sağlamlıqlarının qayğısına qalmaq, bədənlərinə qayğı göstərmək istəyinin aşılanması (himayədarların və onların bioloji övladlarının şəxsi nümunəsi çox vacibdir);
- gəzinti, qaçış, dırmaşma, tullanma ilə əlaqəli əsas motor vərdişlərinin formalaşması (evdə idman guşəsi yaratmaq);
- fiziki keyfiyyətlərin inkişafı: sürət, çeviklik, güc və s. (uşaqlarla evdə və açıq havada açıq oyunlar oynamaq);
- düzgün duruş saxlamaq istəyi
- görmə, eşitmə qüsurlarının qarşısının alınmasının təmin edilməsi (kompüterdən orta səviyyədə istifadə, televizora baxmaq);
- uşağın uyğun olmayan davranışının, nevrozun baş verməsinin vaxtında qarşısının alınması.
Beləliklə, uşaqda sağlam həyat tərzinin tərbiyəsində ən vacib vəzifəni valideynlər və ya onları əvəz edən şəxslər tutur.
Qoruyucu ailədə sağlam həyat tərzinin formalaşması aşağıdakı hallarda uğurlu olacaqdır:
- sağlam həyat tərzinin qorunması zərurətində müasir tendensiyaları nəzərə almaqla ailə ilə təhsil müəssisəsi arasında əlaqələndirilmiş qarşılıqlı əlaqə həyata keçiriləcək;
- himayədar ailənin inkişafı prosesinə sağlam həyat tərzinin tətbiqi üçün təşkilati-pedaqoji şərait və mexanizmlər işlənib hazırlanacaq və müəyyən ediləcək;
- əvəzedici valideynlər şagirdləri sağlam həyat tərzi sürmək ehtiyacında tərbiyə etmək üçün milli mədəni ənənələrdən istifadə etməyə hazırdırlar;
- şagirdlərin ailə həyatına hazırlanmasının məzmunu, formaları və üsulları himayədar ailədə sağlam həyat tərzinin formalaşdırılması təcrübəsindən istifadəni əhatə edir.

Beləliklə, himayədar ailədə tərbiyə şəraitində tərbiyə olunan uşaqlar üçün sağlam həyat tərzinin tərbiyəsi sistemi yeni biliklərin əldə edilməsində, təlim məşqlərində müəyyən ardıcıllığı nəzərdə tutur və müsbət təcrübənin gündəlik həyata keçirilməsi imkanlarını nəzərə alır və əsaslandırır.

Bu problemi həll etmək üçün valideynlər qaydanı yadda saxlamalıdırlar: "Uşağınızı sağlam böyütmək istəyirsinizsə, özünüz sağlamlıq yolu ilə gedin, əks halda onu aparmağa heç bir yer olmayacaq!"[4.4]