Gazi husrev bey küTÜphanesi

C- Kelâm.

1- FedaHhu İBâtmiyye'. Gazzâlî felsefe ve mantık konusundaki eser­lerinden sonra el-Münkız'da da belirt­tiği gibi⁵¹⁸ devrinde çok yaygın olan Bâtınî görüşlerle hesaplaşmaya başla­mış ve bu amaçla bir dizi eser kaleme almıştır. Bu serinin en önemlisi, Bağ­dat'tan ayrılmadan önce 488 (1095) yı­lında yazdığı Fedâ'ihu'l-Bâtıniyye'dir (el-Müstazhiri). Eseri ilk defa British Museum'daki eksik bir nüshaya daya­narak 1. Goldziher neşretmiş⁵¹⁹, daha sonra aynı yerde ve Fas'taki Karaviyyîn Kütüphanesi'nde bulunan iki yazma esas alınarak Abdurrahman Be­devi tarafından yayımlanmıştır.⁵²⁰

2- el-İktişâd fn-rtikad'. Düşü­nürün Bağdat'tan ayrılmadan önce yaz­dığı son eserlerden biridir, Jftyd'ü ulû-mi'd'dîn'ûen sonra kaleme alındığını ile­ri sürenler de bulunmaktadır.⁵²¹ Allah'ın zâtı, sıfatları, fiilleri, nübüvvet, meâd ve imamet konularının ele alındığı, ondan fazla yazma nüshası günümüze intikal eden eserin çeşitli baskıları yapılmıştır.⁵²²

3- el-Makşa-dü'l-esnâ il şerhi esmaillâhi'l-hüs-nâ. Allah'ın doksan dokuz isminin mâ­nasını açıklamak üzere kaleme alınan eser Kahire'de basılmış (1324/1906), da­ha sonra da baskılan tekrarlanmıştır⁵²³. Rai-mond Lull'un bundan faydalanarak ka­leme aldığı aynı adı taşıyan eseri Orta-çağ'da çok etkili olmuştur⁵²⁴.

4- Fayşalü't-tefrika beyne'l-İslâm ve'z-zendaka. Gazzâlî'nin el-Münkız mi-ne'd-dalâl⁵²⁵ ve el-Müstaşfâ'da (I, 117) adını zikrettiği eser te'vil ve tekfir konularını ele atmaktadır. Birçok defa basılan eser⁵²⁶ Süleyman Dün­yâ tarafından yeniden neşredilmiş⁵²⁷, ayrıca çeşitli dillere tercü­meleri yapılmıştır.

5- el-Kânûnü'1-kül-lî ü't-te'vîl. Müellif bu risalede şeytan­la ilgili bazı hadisleri yorumlamaya çalı­şarak te'vil konusuna ışık tutmaktadır. Gazzâlî'nin eserlerinden bahseden kla­sik kaynaklarda adı geçen ve iki nüshası günümüze ulaşmış bulunan eseri A. J. Casa y Manrique yayımlamıştır.⁵²⁸ Kitabın Şerefettin Yaltkaya tara­fından yapılan bir Türkçe tercümesi var­dır.⁵²⁹

6- Risale ilâ Ebi'1-Feth Ahmed b. Selâme (er-Risâletü'l-uaczıyye). Eser, mükellefin inanması gerekli olan esas­lar hakkında Gazzâlfden öğüt isteyen bir kişiye hitaben yazılmış küçük bir ri­saledir. Muhyiddin Sabrî tarafından ya­yımlanan eserin⁵³⁰ başka baskılan da bulunmaktadır.

7- ed-Dür-retül-fâhireü keşfi culûmi'l-âhire. Müellifin son yıllarında Tûs'a çekildiği dönemin (503-505/1109-1111) ürünlerin­den olan eser ölüm, kabir hayatı ve âhiretle ilgili konuları ihtiva etmektedir. Gazzâirye nisbeti tartışmalı olan kitap basılmış olup⁵³¹ ayrıca Leon Gautier⁵³², Cemîl İbrahim⁵³³ ve M. Abdülkâdir Ahmed Atâ⁵³⁴ tarafından tenkitli neşirleri ya­pılmıştır.

8- İlcâmü'î-Cavâm 'an 'ilmi'l-kelam. Müellifin vefatından kısa bir sü­re önce telif ettiği eserde Haşviyye mez­hebi mensuplarının teşbih ve teesîme dair görüşleri eleştirilerek kendilerinin Selefin temsilcisi olduktan yolundaki iddiaları reddedilmektedir. Üç bölümden meydana gelen kitabın birinci bölü­münde sahabe ve tabiînden oluştuğu belirtilen Selefin teşbih ve temsil ko­nusundaki gerçek görüşü açıklanmak­ta; ikinci bölümde Selefin görüşünün hak, ona karşı olan görüşlerin ise bid'at olduğu ifade edilerek bunu destekle­yen aklî ve naklî deliller zikredilmekte; üçüncü bölümde de konuyla ilgili bazı meseleler tartışılmaktadır. Bu arada hadislerde teşbih ve temsili çağrıştıran kavramların neden yer almış olabilece­ği, bu husustaki yanlış kanaatlerin nasıl düzeltilebileceği, tasdikin mertebeleri gibi konulardan söz edilmektedir. İlki İstanbul'da (1278) olmak üzere birçok defa basılan eser bazı notlar ve açık­lamalarla birlikte Muhammed Mu'ta-sım el-Bağdâdî tarafından yeniden neş­redilmiştir.⁵³⁵ Mısırlı âlim Fe-dâlfnin Kifâyetü'l-'avâm fîmâ yecibü 'aleyhim min 'ilmi'i-kelâm⁵³⁶ adlı eserinin İlcâ-mü'l-'avâm'a reddiye olarak yazıldığı kabul edilir (DM, XII. 293).

9- Kavâ-'idü'l-akâid. Gazzâlî. karşı çıktığı fikir sistemlerini birer birer ele alıp çürüt­meye çalıştıktan sonra Ehl-i sünnet gö­rüşünü ortaya koyan bir dizi eser yaz­maya karar vermiştir. Nitekim bu niye­tini Tehâfütü'l-felâsife'nin birinci me­selesi olan âlemin kıdemi probleminin sonunda⁵³⁷ açıklamakta ve burada çürütmeye çalıştığı görüşlerin doğru­sunu daha sonra yazacağı bir kitapta ele alacağını bildirmektedir. Gazzâlî'nin daha sonra İhyâ'ü 'ulûmi'd-dîrie ilâve ettiği eser bu maksatla yazılmıştır. Mûsâ Muhammed Ali tarafından tenkitli neşri yapılan⁵³⁸ eserin klasik kaynaklarda dört ayrı şerhinden söz edilirse de bunlardan ancak Sad-reddinzâde eş-Şirvânfnin eseri günü­müze ulaşmıştır.⁵³⁹

10- Hüccetü'l-hak. Müellif, Bâtinîlik'le ilgili dizinin ikinci eseri olan Hüccetü'l-hakk'ı, he­nüz Bağdat'ta iken kendisinden ko­nuyla ilgili bilgi istenmesi üzerine ka­leme aldığını el-Münkız'da belirtmek­tedir⁵⁴⁰. 488 (1095) yılında yazıldığı anlaşılan eser günümüze kadar gelme­miştir. GazzâlTnin Cevâhirü'l-Kur'ûn'-daki ifadesine⁵⁴¹ dayanan Bedevi, onun bu konuyla ilgili Kavâşımü'1-Bâtı-niyye adlı bir eseri daha bulunduğunu iddia ederek Bouyges'un yanıldığını bil­dirirse de⁵⁴² anılan yerdeki ifadeden kitabın adının Hüccetü'1-hak ve kavâşımü'1-Bâtı-niyye şeklinde anlaşılması daha uygun görünmektedir. Fedû%u'l-Bâtmiyye'-nin altıncı babının başlığı da "Kavâşt-mü'I-Bâtıniyye"dir.

11- Mufassılü'l-hilâf. Gazzâlfnİn Bâtmîler'e karşı yaz­dığı üçüncü eser olup müellif Heme-dan'da iken konuyla ilgili kendisine so­rulan sorulara verdiği cevaplardan oluş­maktadır.⁵⁴³ Bundan do­layı el-Kıstâsü'1-müstakim'de⁵⁴⁴ eserin adı Cevâöü Mufaşşüi'l-hilâl ola­rak geçmektedir. Gazzâlî, günümüze ka­dar gelmeyen usûlü'd-dînle ilgili bu ese­rinin on iki bölümden oluştuğunu bil­dirmektedir.⁵⁴⁵

12- ed-Dürcü(ed-Der-cüj'î-merküm bi'1-cedâvü. Müellif, Bâ-tınîliğe karşı yazdığı reddiyelerin dör­düncüsü olan bu kitabı Tûs'ta iken Bât-nîler tarafından kendisine sorulan soru­lara cevap olmak üzere kaleme aldığını el-Münkız mine'd-dalâl'öe bildirmek­tedir⁵⁴⁶. Bu eser de zamanımıza ulaşmamıştır.