Gazi husrev bey küTÜphanesi

10- Sırrü'l-Câlemîn. Gazzâlîye aidiyeti tartışılan bu eser de basılmıştır.⁶¹⁹

11- Minhâcü'l-'âbidîn. Müelli­fin son dönem çalışmalarından olduğu sanılan eserin yazara nisbeti tartışmalı­dır. Bu tartışma ilkin, Muhyiddin İbnü'l-Arabfnin eserin Ebü'l-Hasan es-Sebtî1-ye ait olduğunu ileri sürmesiyle başla­mıştır⁶²⁰. Zebîdî İse kendi za­manında Minhâcü'l-'âbidîriin Gazzâlî1-nin son yazdığı eser olarak kabul edil­diğini söylemektedir⁶²¹. Cennete giden yolun en­gellerle dolu olduğunu belirterek eserine başlayan müellif, bu yolun nasıl geçile­bileceğini daha önceki eserlerinde an­latmış olmakla beraber konuyu burada biraz daha farklı biçimde ele alacağını ifade eder. Bu yoldaki yedi engeli ve bu engellerden kurtulma çarelerini göster­dikten sonra âhiret yolculuğunun mânevî bir yolculuk olduğunu ve bunun so­nunda Allah'ın insana yirmisi bu dün­yada, yirmisi âhirette olmak üzere kırk çeşit ihsanda bulunacağını belirtir. İlk defa 1288'de (1871) Kahire'de basılan eseri Mahmûd Mustafa Halâvî üç ayrı nüshaya dayanarak yeniden neşretmiş­tir⁶²². Farsça ve Türkçe'ye çevrilen eserin sekiz kadar şerh ve tel­hisi bulunmaktadır.⁶²³

Bunların dışında Gazzâlfnin, kendisi­ne aidiyeti kabul edilmekle beraber tel­his veya seçmeler şeklinde telif edildik­leri anlaşılan daha başka eserleri de bu­lunmakta olup bazıları şunlardır: Miyârü'l-ukûl, Kitâb iî mes'eleti külli müctehidin muşîb, Cevâbü'l-Ğazzâ-lî 'an dcfveti Mü'eyyedi'l-Meliki leh, Cevâbü'l-mesâ'ili'l-erba'a elletî se'e-lehe'l-Bâtmiyye bi-Hemedân, Risâle-tü ructfi esmâ3i'llâhi ilâ zâtin vahi­de calâ reiyi'l-Mutezile ve'1-lelâsife, Zâd-i Âhiret, Risale ilâ ba'zı ehli aş-lih, Tefsîru yâkütü'f-fe3vîl, Telbîsü İblis, Kütüb fi's-sihr ve'l-havâş ve'l-kimy&>, Ğavrü'd-devr fi'1-mes^eleti's-Süreyciyye, Hakikatli '1-kavleyn, ei-Keşf ve't-tebyîn, Esâsü'l-kıyâs, Haki-katü'l- Kurbân, el-İstidrâc, Esrâru mu'âmelâti'd-dîn, Cevâbü mesâ'ilin sifile 'anhâ, Risâletü'l-aktâb. Gazza-lî'ye aidiyeti tartışılan Risâletü't-tayr, Meıâricü'l~kuds, Mînhâcü'l-'ârifîn, Mi'râcü's-sâlikîn, el-Hikme iî mah-îûkâti'ilâh, Ravzatü't-tâlibîn, er-Red-dü'1-cenül ıalâ şarîhi'l-İncîl, Mükâ-şefetü'î-kulûb gibi eserler de klasik kaynaklarda ona nisbet edilmiş ve kü­tüphanelerde onun adına kaydedilmiş­tir.

Gazzâlfnin eserleriyle ilgili çalışmalar XIX. yüzyılın ortalarında R. Gosche tara­fından başlatılmıştır.⁶²⁴ Gosche, Gazzâlfnin kırk civarındaki eserini de­ğerlendirerek ona nisbetini tartışmıştır. Aynı yüzyılın sonlarına doğru Duncan Black Macdonald Gazzâlfye nisbet edi­len bazı eserler üzerinde bir inceleme yapmıştır⁶²⁵. Ignaz Goldziher⁶²⁶ ve W. H. T. Gairdner'in⁶²⁷ konuya ilişkin çalışmalarını, Louis Massignon'un tasavvuf tarihi bağlamında Gazzâlfnin eserlerine getirdiği düzen takip etmiş­tir⁶²⁸. GazzâlTye nisbet edilen eser­lerin otantik olanlarıyla apokrif olan­larının ayırımını Miguel Asin Palacios yapmaya çalışmış⁶²⁹ onun ardından da W. Montgomery Watt bu konuda bir in­celeme yayımlamıştır⁶³⁰. Bu arada Ferîd Cebr de (Farid Jabre) SübkTnin Ta-bakât'i ışığında Gazzâlfnin eserlerinin kronolojisini çıkarmıştır⁶³¹. Gazzâlfnin eserleri­nin kronolojik sıralamasıyla ilgili bir baş­ka çalışmayı George Fadlo Hourani yap­mıştır.⁶³² Aynı yıl Maurice Bouyges'un yuka­rıda adı geçen kronolojik bibliyografyası yayımlanmış ve nihayet Abdurrahman Bedevrnin anılan eseriyle⁶³³ bu konudaki çalışmalar belli bir seviye­ye ulaşmıştır.

Tesirleri. Gazzâlî, İslâm düşüncesinin değişik disiplinlerinde kendinden son­ra gelen düşünürleri en çok etkileyen ki­şilerden biri olduğu gibi büyük halk kit­leleri tarafından da en çok okunan, be­nimsenen bir âlimdir. Onun bu etkinliği ve saygınlığı günümüzde de özellikle sû-fî gruplar arasında devam etmektedir. Çağdaşı Abdülgâfir el-Fârisî, ölümün­den kısa bir süre sonra onu "İslâm'ın ve müslümanlann hücceti, din imamları­nın önderi" olarak niteleyecek⁶³⁴ ve o günden beri Gazzâlî. "Zey-nüddin"⁶³⁵, "U'cûbetü'z-zamân"⁶³⁶ ve nihayet "Hüccetülislâm" la-kaplanyla anılacaktır. Hatta bazı âlimler onu o kadar yüceltmişlerdir ki rüyala­rında Hz. Peygamber'in Hz. Mûsâ ve îsâ'ya karşı Gazzâlî ile övündüğünü gör­düklerini bildirmişlerdir⁶³⁷. Diğer taraftan Resûl-i Ekrem'in her asır­da bir müceddid geleceğini bildirdiği ve V. hicret asrının müceddidinin de Gaz­zâlî olduğu görüşü günümüze kadar gelmiş, Süyûtî bu konuda yazdığı bir manzumede onun müceddidliği husu­sunda hiçbir tartışma bulunmadığını ifa­de etmiştir.⁶³⁸

Bazı modern yazarlara göre her me­deniyetin simgesi haline gelen bir dü­şünürü vardır. Grek medeniyetini Aris­to, modern Batı medeniyetini Descar-tes veya Kant temsil ettiği gibi İslâm medeniyetini de Gazzâlî temsil etmektedir⁶³⁹. M. Watt ise Gazzâlfnin hem müslü-manlar hem de Avrupalı âlimler tara­fından Hz. Muhammed'den sonra en büyük müslüman olarak kabul edildi­ğini bildirmekte ve "Gerçekten İslâm teolojisi alanında ondan sonra gelen­lerin hepsine etkisi olmuştur" demek­tedir.⁶⁴⁰

Geçen yüzyıllarda Gazzâlî'nin eserleri­ni çoğaltmak bir ibadet olarak telakki edildiği gibi İhyâ3ü culûmi'd-dîn'in bazı bölümlerini vird olarak okuyanlar bile olmuştur⁶⁴¹. Son yıl­larda ise eserlerinin baskısı birçok defa yenilenirken büyük bir bölümü dünya­nın çeşitli dillerine çevrilmiştir. Ayrıca üzerinde en çok akademik çalışma yapı­lan birkaç İslâm düşünüründen biri de Gazzâlfdir. Gazzâlfnin etkilerini iki bö­lüm halinde incelemek mümkündür.