Gazi husrev bey küTÜphanesi

Bibliyografya :

Gazzâlî. İhya1, Kahire 1316, 1, 35; a.mlf.. el-Iktişâd (nşr. Âdil el-Avvâ), Beyrut 1969, s. 85 vd.; a.mlf., el-Münkız mine'4-daiâl (nşr. ve Fr. trc. Ferîd Cebr|, Beyrut 1959, s. 13-14; a.mlf., Mlzânû'l-'amel, Beyrut 1979, s. 16; a.mlf., Mişkâtü'l-envâr (nşr. Ebü'l-Alâ el-Afîfî): Ka­hire 1973, naşirin mukaddimesi, s. 9; a.mlf., el-Müstaşfâ, I, 4, 10, 117; II, 4; a.mlf.. Makası-dü't-felâsife (nşr. Muhyiddin Sabrî), Kahire 1331, s. 2-3; a.mlf., el-Madnûn bih 'atâ gayri ehlih, Kahire 1903, s. 45; a.mlf.. Mİhakkû'n-nazar (nşr. Bedreddin en-Na'sânî), Beyrut 1966, s. 10, 101, 145; a.mlf., Şİfa'ü'l-ğalîl fi beyâni'ş-şebeh ue'l-mtıhayyel ue mesâliki't-ta'lîl (nşr. Hamed e!-Kebîsî). Bağdad 1390/ 1971, s. 155; a.mlf., Tehâfütü'l-felâsife (nşr. Süleyman Dünyâ], Kahire 1972, s. 123; a.mlf., el-Menhül, s. 504; a.mlf., Ceoâhirû 'l-ftur'ân, Beyrut 1981, s. 6, 21-22; a.mlf., el-Kıstasü'l-müstakim (nşr. V. Chelhot), Beyrut 1983, s. 66; a.mlf., el-Vasîf ft'l-mezheb (nşr. Ali Muh-yiddin ei-Karadâgî), Kahire 1983, s. 244-296; a.mlf., MfyârüV-'f/m, s. 27-28, 252; İbn Tufeyl, Hay b. Yakzân (nşr. Ahmed Emîn). Kahire 1959, s. 64; İbn Rüşd, el-Keşfcan menâhici'l-edille (nşr. Mahmûd Kasım), Kahire 1955, s. 103, 183; Fahreddiner-Râzî.e7-Münâzarât(nşr. Arif Tamir), Beyrut 1992, s. 147-151, 162-165; a.mlf., ei-Mebâhişü'l-meşrİkıyye (nşr. M. el-Mu'tasim el-Bağdâdî), Beyrut 1410/1990, na­şirin önsözü, s. 32; Moise Maimonide [İbn Mey­mûn]. Delaletü'l-hâlrîn: Le guide des egares (trc. S. Munk). Paris 1969, s. 175-180,281-283, 469; a.e.: The Guide of the Perplexed (trc. S. Pines), Chicago 1963, mütercimin önsözü, s. CXXVI1; İbnü'l-Arabî. Muhâtfaratû'l-ebrâr. Ka­hire 1968,1, 224; İbn Hallikân, Vefeyât (Abdüi-hamîd), III, 354; İbn Teymiyye. Der'ü te'âruzt'l-'akl ue'n-nakl, Rİyad 1392,1,162-163; III, 390-397; VII, 145-165; VIII, 154-172; X, 140-160; a.mlf., Buğyetû'i-mûrtâd, Beyrut 1990, s. 18-26; a.mlf., Beyânü telbîsi'l-Cehmiyye, Mekke 1392,1, 8; Zehebî, AHâmü 'n-nübelâ\ XIX, 323; Yâfiî, Mir'âtû'l-cenân, III, 180; Sübkî, Taba-fcat.IV, 103, 107, 108-110, 116, 120-132,383-384; İbn Haldun, Mukaddime (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1983, 11, 1086-1088, 1165; Şemseddin Muhammed el-Vâsıü, et-Tabakâ-tü'l-faliyye fi menâkıbi'ş-Şâfiİyye (nşr. Ab-dülkerîm el-A'sem>, Beyrut 1981, s. 176; Taş-köprizâde, MifUHyu's-sacade, Beyrut 1985, s. 177-178; R. Descartes, Metafizik Düşünceler (trc. Mehmet Karasan), İstanbul 1967, s. 125-126; B. Pascal, Pensees sur ta oerite de la re­ligion chreüenne (nşr. |. Chevaller), Paris 1925,1, 262, 280; Zebıûl. Ithâfu's-sâde, 1,1-41; M. Steinschneider, Die hebraischen Überset-zungen des Mitteialters, Berlin 1893, I, 195, 296 vd., 300. 340-341; A. J. VVensinck, Bar Hebraeus's Book of the Doue, Leiden 1919, s. XV] vd.; a.mlf., La pensee de Ghazzâli, Paris 1940, s. 112; M. A. Palacios, Los precedentes musulmanes del Parİ de Pascal, Sautander 1920, s. 57-59; a.mlf., "Contacts de la spritualite musulmane et de la spritualite chretienne", L'ls-lam et t'occident, Paris 1947, s. 71; S. Thomas. Somme theologiçue, la creation (trc. A. D. Sertillangesj. Paris 1948, s. 98; a.mlf.. De unitate intellectus contra Auerroystas, Paris 1984, s. 277, 306-307; M. Bouyges. Essai de chronologie des asuvres de Al-Chazali (ed. M. Allard). Beyrouth 1959, s. 7-8, 25,33-34,85; I. Kant, Religion Withİn the Limits ofReason Alone (trc. T. M. Creene - H. H. Hudsan), New York 1960, s. 172; M. Abdullah İnan, 'Aşrü't-Murâbttîn oe'l-Muuahhidîn fl't-Mağrib ue'l-Endetüs, Kahire 1384/1964, s. 41-42; Zeki Mübarek, el-Ahlâk Hnde'l-Ğazzâlî, Kahire 1971, s. 307, 318; Abdurrahman Bedevi, Mü-'ellefâtü'l-Ğazzâll Kuveyt 1977; A. M. Goichon, La philosophie d'Autcenne et son influence en Europe medieoate, Paris 1979, s. 99; Mah­mûd Hamdî Zakzûk, Menhecü'i-felseft beyne'l-Gazzâlî ue Dekart, Kahire 1981, s. 6-8, 80-81;, C. de Vaux, el-öazzâli (trc. Âdil Züaytir), Beyrut 1984, s. 79; N. Reseller, Tetauuurü't-manUkı'l-'Arabi (trc. Muhammed Mehrân), Kahire 1985. s. 374-376, 413-418; Ahmed Mahmûd Subhî, R II, 165; M. T. d'Alverny, "Al-Ghazzali dans l'occidentlatin", Un trait d'union entre l'orient et İ'occident: Al-Ghazzali et İbn Maimoun, Agadir 1985, s. 125-146; Haİm Zafrani, "Les sources arabes et leur contributions â la formation et an developpement de la pensee et des traditions culturelles juives: Maimonide pelerin du mond intellectuel judeo-musulman", a.e., s. 56-102; Souleymane Bachir Diagne, "Contre l'autorite de ia tradition: Une analyse du doute d'Alghazali", Ghazâil la raison et le miracle, Paris 1987, s. 127-128; Ahmed Şahlan. "el-Mîzânü beyne'l-mefahîmi'l-İslâmiyyeve't-tekalîdi'l-Yahûdiyye", a.e., s. 97; R. Arnaldez. "Les grands traits de la pensee et I'teuvrede Ghazâli ", a.e.,s. 10;a.mlf., "İslâm'da Felsefi Düşünce Nasıl KÖtürümleşti?" (trc Ahmet Arslanj, DTCFD. XXV!II/1-2 (1970). s. 240; M. Azîz el-Habâbî, VaratçSt 'an felsefe-tin Islamİyyeün, Dârülbeyzâ 1988, s. 108,117-123,126-132,141;Tâhirel-Ma-mûrî, ei-Ğazzâll ue \tlemâıü'l-Mağrib, Tunus 1990, s. 9-10, 21 vd; Abdülkertm el-Osmân. Sıretü'l-Gazzâll, Dı-maşk, ts., s. 187, 189, 194, 197; M. M. Şerif, "Descartes'tan Kanfa Kadar Felseff Etki", İslâm Düşüncesi Tarihi (ed. M. M. Şerif. trc. Mahmut AlperTuğsuz), İstanbul 1991, IV, 174-176; W. M. Watt, Islamic Surueys, Istamic Philosophy and Theology, Edinburg 1992; M. Emin Abdul­lah, The Idea of Uniuersatity of the Elhical Morms in Ghazali and Kant, Ankara 1992, s. 21 vd.; Bekir Karlığa, İbn Sina'nın Şimdiye Kadar Bilinmeyen Bir Ahlâk Risalesi, İstan­bul 1996, s. 19-22; Metin Yurdagür. Âyet ue Hadislerde Esmâ-i Hüsnâ, İstanbul 1996, s. 54-55; D. H. Salman. " Algazel et les latîns", Archive d'histoire doctrinale et litterature du moyen âge, X, Paris 1936, s. 103-127; M. A. Alonso. "Algazel en el Mundo Latino", Ai-An-dalus, XXII, Madrid 1958, s. 373-374; S. L. de Beaurecueil - G. C. Anavvati. "Une preuve de l'existence de Dieu chez Ghazzali et Saint Tho-mas", MIDEO, III (19561. s. 241 vd.; A. Crta-barria, "La connaisance des text.es arabes chez Raymond Martin O. P. et sa positlon en face de l'Islam", Cahiers fanjeamc, XVIII, Paris - Tou-louse 1993, s. 284; Hilmi Ziya Olken. "İslâm Felsefe ve İtikadının Garba Tesiri", AÜİFD, X (1962].s.25;K. Nakamura. "A Bibliography on imâm Al-Ghazali", Orient, XIII, Tokyo 1977, s. 119-134; Nihat Keklik, "Türk-İslâm Filozoflarının Avrupa Kültürüne Etkileri", Felsefe Arkiuİ, XXlV,İstan-bull984,s.4-5.

Literatür. Yaşadığı dönemden itiba­ren hem İslâm dünyasında hem de Batf-da büyük ilgi gören ve hakkında pek çok çalışma yapılan Gazzâlî için en önemli kaynak başta eî-Münkız mine'd-daîâl olmak üzere kendi eserleridir. Öte yan­dan klasik dönemde Gazzâlfye dair yazı­lanlar onun çok yönlülüğü ve değişik alan­larda eser vermesiyle paralellik arzeder. Nitekim Gazzâlî ile ilgili incelemelerde bulunan çağdaş araştırmacıların uzman­lık alanları ve ortaya koydukları ürünler­deki çeşitlilik de aynı sebebe dayanmak­tadır.

Klasik Kaynaklar. Klasik donemde Gaz­zâlî hakkında zengin bir literatür teşek­kül etmiş olup tartışmalı noktalar da bu­lunmakla birlikte bu sayede ona dair doğruya yakın bilgiler elde edilmektedir. Gazzâlî hakkındaki ilk kaynak, çağ­daşı olup onu yakından tanıyan Abdül-gâfir el-Fârisrnin es-Siyâk li-Târîhi Nî-sâbûr adlı eseridir. Ancak bu eser kay­bolduğundan muhtevası hakkında. İbra­him b. Muhammed es-Sarîfînî'nin ei-Müntehab mine's-Siyâk⁷⁰⁷ adlı ihtisarı ile İbnü's-SübkTnİn Tabakötü'ş-Şâfi'iyyeti'l-kübrâ'sı gibi kaynaklardaki alıntılarla bilgi edinile­bilmektedir. Gazzâlî ile tanışma imkâ­nı bulan Ebû Bekir İbnü'l-Arabî'nin eJ-Avâşim mine'l-kavâşım'ı az da olsa önemli bilgiler içermektedir. Gazzâlfnin kendi kitaplarıyla birlikte bu iki eser daha sonraki müelliflerin başlıca kay­nakları olmuştur. İbn Asâkir'in Târîhu Dımaşk ve Tebyînü kezibi'l-müfterî, Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzrnin el-Munta-zam fî târihi'l-mülûk ve'1-ümem, Ya­kut'un Mifcemü'l-büldân, İbnü'l-Esîr'in el-Kömil fi't-târih, İbn Hallikân'ın Ve-/eydfü'i-acydn. Safedfnin el-Vâfî bi'l-Vefeyat, İbn Şâkir el-Kütübrnİn 'Cyü-nü't-tevârîh. İbnü'n-Neccâr el-Bağdâ-dî'nin el-Müstefûd min zeyli Târihi Bağdâd, Kâtib Çelebİ'nin Keşîü'z-zunûn ve Taşköprizâde'nin Miftâhu 's-scfâde adlı eserleri Gazzâlî hakkındaki eski kay­naklardan bazılarıdır. İbnü's-SübkTnin Tabakâtü"ş-Şâfiıiyye's⁷⁰⁸, bu kaynakların en kapsam­lısı olması yanında düşünürün hayatı, öğrenimi, ruhî ve fikrî gelişimi, eser­leri, hakkındaki eleştiriler ve bunların cevapları, görüşleri ve fetvalarıyla ilgili geniş bilgiler ihtiva etmesi bakımından en çok itibar edilen kaynak olmuştur. Zebîdî'nin İhya' üzerine yazdığı İthâ-fü's-sâdeti'l müttakin bi-şerhi esrâri İhya3i *ulûmi'd-dîn adlı geniş kap­samlı şerhinin giriş bölümü de (I, 6-53) Gazzâlî ve İhya3 hakkında oldukça ay­rıntılı bilgiler ihtiva etmektedir.

Modern Kaynaklar.

1- Hayatı ve Eser­leri. Gazzâirnin hayatı ve eserleri hak­kında yapılan yeni çalışmalar büyük bir yekûn tutmaktadır. Bunlar Özellikle dü­şünürün hayatıyla eserlerinin isim, sayı ve mevsukiyetleri. yazılış tarihlerinin be­lirlenmesi, bu eserlerin muhtevaları ve tercümeleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu çerçevede yazanların ilklerinden olan R. Gosche, "Über Ghazzâlis Leben und Wer-ke"⁷⁰⁹ başlıklı makalesinden uzun bir zaman sonra aynı adı taşıyan kitabını yayımladı⁷¹⁰. Gazzâlî'nin hayatı ve eserleriyle ilgili diğer ça­lışmalardan bazıları şunlardır: W. H. T. Gairdner. An Account of al-Ghazzali's Life and Works⁷¹¹; Louis Massignon, Recueil de textes inedits concernant l'histoire de la mystique en pays islam⁷¹²; Abdurrah-man Bedevi. Mü'ellefâtü'l-Gazzâlî⁷¹³. Maurice Bouyges'un Essai de chronologie des ceuvres de al-Gha-zali (Algazel) adlı çalışması⁷¹⁴ Gazzâlî bibliyog­rafyası alanında özel bir değer taşır. Ab-dülkerîm el-Osmân'ın klasik kaynaklar­da Gazzâlî'ye ayrılan bölümleri topladı­ğı, bilgi ve görüşleri aktardığı Sîretü'l-Gazzâlî ve akvâlû'l-mütekaddimîne fîhi⁷¹⁵ başlıklı derlemesi de faydalı bir çalışmadır.

Gazzâlfnin hayatı ve eserlerine dair makaleler de onunla ilgili literatür için­de çok geniş bir yer tutar. Çoğu şarki­yatçılar tarafından yazılan bu makale­lerden Duncan Black Macdonald'ın "The Life of al-Ghazzali with Especial Refe-rence to His Religious Experiences and Opinions"⁷¹⁶ başlıklı çalışması hâlâ önemini korumaktadır. Ferid Cebr'ın (Farid Jab-re) "La biographie et l'ceuvre de Ghazali reconciderees â la lumiere des Tabagat de Sobki"⁷¹⁷ başlıklı yazısı Gazzâlfnin özellikle inziva döneminin bazı karanlık noktala­rına ışık tutan tesbit ve görüşler ihtiva etmesi bakımından dikkate değer bir ça­lışmadır. Diğer makaleler arasında şun­lar zikredilebilir: W. H. T. Gairdner, "Al-Ghazali's Niishkât al-Anwâr and the Ghazzali-Problem" ⁷¹⁸,W.MontgomeryWatt, "AFor-gery in al-Ghazzâlî's Mishköt?"⁷¹⁹; a. mlf., "The Au-thenticity of the VVorks Attributed to al-Ghazzali"⁷²⁰;G. M. Wickens, "The "Persian Letters' Attribu­ted to al-Ghazzali"⁷²¹; George R Hourani. "The Chronology of Ghazâli's VVritings"⁷²²; a.mlf. "A revised Chronology of Ghazâlî's VVritings"⁷²³, Hilmi Ziya Ülken, "Gazâlf nin Bazı Eserlerinin Türkçe Tercümeleri"⁷²⁴; ArvindShar-ma, "The Spiritual Bİography of al-Gha-zâli"⁷²⁵; Patricia Crone. "Did al-GhazâlI Write a Mirror for Princes? On the Authoship of Nasihat al-mulük"⁷²⁶; Ali Rıza Kara­bulut. "Gazâlf'nin Eserleri".⁷²⁷

2- Düşüncesi. GazzâlTnin genel olarak görüş ve düşünceleri hakkındaki incele­meler arasında, Miguel Asin Palacios'un Algazel, dogmatica, moral y asceti-ca (Gazzâlî'de akîde, ahlâk ve zühd) isimli doktora tezi⁷²⁸ bu alandaki modern ilmî çalışmaların ilk­lerindendir. Aynı müellif Gazzâlî ile ilgili daha başka çalışmalar da yapmış olup bunlardan en önemlisi La espirituali-dad de Algazel y su sentido cristiano (Gazzâlî'nin manevî dünyası ve taşıdığı hıristiyan tesiri) adlı dört ciltlik İhya İn­celemesidir⁷²⁹. Yazar bu eserinde 7/ıyâ'dan seçtiği bazı pasajları göstererek Gazzâirnin düşünceleri üze­rinde Hıristiyanlık etkisi olduğu yolun­da iddialarda bulunmuştur. Gazzâlînin kelâm, felsefe, ahlâk ve tasavvufla ilgili görüşlerini inceleyen Carra de Vaux'nun Gazali adlı eseri de⁷³⁰ ilk monografilerden olup uzun sü­re geniş ilgi görmüştür. Mehmed Ali Ayni'nin Hüccetü'l-İslâm İmam Gaz-zâlî başlıklı kitabı⁷³¹ Carra de Vaux'nun adı geçen eserinin serbest tercümesinden ibarettir. Daha önce yayımladığı On the Relation bet-ween Ghazali's Cosmoiogy and His Mysticism adlı küçük bir çalışmada⁷³² Gazzâlî'de "mülk", "melekût" ve "ceberut" terimlerini İs-lâmî ve Yeni Eflâtuncu kaynaklarla iliş­kisi bakımından inceleyen Arent Jean Wensinck. La pensee de Ghazzölî adlı eserinde⁷³³ büyük ölçüde İh-yâ'ya dayanarak bu terimler yanında düşünürün Tanrı, insan, kozmoloji ve tasavvuf, iman ve yakın, çile ve tasav­vuf, ölüm ve gelecek hayat gibi konular­daki fikirlerini incelemiştir. Eser bazı sübjektif yargılar taşımakla birlikte hâ­lâ önemini korumaktadır. Araştırmaları arasında Gazzâirye geniş bir yer ayıran W. Montgomery Watt, Müslim Intellec-tuah A Study of Al-Ghazah adlı ese­rinde⁷³⁴ bilgi sosyolojisi yöntemleriyle düşünürün ha­yatına ve düşüncesine yaşadığı devrin siyasî, dinî, fikrî ve kültürel şartları içinde bir bütün olarak bakmaya çalışmıştır.

Düşünürün çeşitli fikrî meselelere dair görüşlerini inceleyen diğer eserler­den bazıları şunlardır: Samuel M. Zwe-mer, A Moslem Seeker aiter God: Showing islam at Its Best in the Life and Teaching of Al-Ghazali, Mystic and Theologian of the Eleventh Cen-tury⁷³⁵; Celâleddin Hü-ma. Ğazzâlînâme, Şerh-i Hâl u Âşâr u Efkâr-ı İmâm Muhammed-i Ğazzâ-lî 450-505 h.k.⁷³⁶. Tâhâ Abdülbâki Sürür, el-Gazzâlî⁷³⁷; Ali Issa Othman, The Concept of Man in is­lam in the Writings of al Ghazali⁷³⁸; Hüseyin Emîn, el-Gazzâlî, fakihen ve feylesûfen ve müteşavvi-fen⁷³⁹; Fadlou Sheha-di (Fazluh Şehâde), Ghazali's Unkno-wable God: A Philosophical Ctitical Analysis of Some of the Problems Raised by Ghazali's View of God as Utterly Unİque and Vnknowable⁷⁴⁰; Semîh Atıf ez-Zeyn. eî-İmûm el-Gazzâlî⁷⁴¹; Âmir en-Neccâr, Nazarât fî fikri'1-Gazzâlî.⁷⁴²

Gazzâlî'nin çeşitli konulardaki düşün­celeriyle ilgili pek çok makale yazılmış olup bazıları şunlardır: Cemîl Salîbâ. "el-Gazzâlî ve zü eamâ:üIl-felâsife"⁷⁴³; Michael E.Marmura, "The Logİcal Role of the Argument from Time in the Tahâfut's Second Proof for the VVorld's Preeternity"⁷⁴⁴; Hüseyin Emîn, "el-îmâm el-Gazzâlî, müderrisüT-Medresetİ'n-Nizâmiyye bi-Bağdâd"⁷⁴⁵; N. F. Ramazanof, "Dirâsetün fî'âlemi'l-Ğazzâlî vefikrihî(1058-1111)"⁷⁴⁶; Celâl Metînî, "Ğaz-zâlf der Pîşgâh-ı Ferheng-i îrân"⁷⁴⁷; David B. Burrell, "The Unknowability of God in al-Ghazali".⁷⁴⁸

3- Felsefesi. Gazzâirnin Meşşâî felse­fesine yönelttiği eleştiriler çok sayıda çalışmaya konu olmuştur. Bunlara ör­nek olarak şu eserler zikredilebilir: Mu­hammed Hânsârî, "Mevkıf-i Gazzâlî der Berâber-i Felsefe ve Mantık"⁷⁴⁹; Muhammed Ab-dülhâdî Ebû Rîde, Al-Ghazâli und seine Widerlegung der Griechischen Phİ-losophie (Tahâfut al-Falâsifah)⁷⁵⁰; Hikmet Hâşim, "Tahkikâtün havle nakdi'l-Ğazzâlîli-mezhebi'l-Meşşâ'İyyîn ve'I-Eflâtûniyyeti'l-muhdeşe"⁷⁵¹; Zebî-hullah Safa, "Muijâlefet-i Âlimân-ı Şere-bâ-Dânİşhâ-y i 'Aklî ve Sehm-i Ğazzâlf ve hem Endîşegâneş der Vâpesfn-i Sede-hâ-yı Târîh-i îslâmî der in Setîzendegî-hâ"⁷⁵²; Seyyid Hüseyin Nasr, "Gazzâlî: Hakîm-İ Mucannid-i Felsefe"⁷⁵³; Sabri Orman, Gazali, Hakikat Araştırması, Felsefe Eleştirisi, Etkisi⁷⁵⁴; Mustafa Çağrıcı, "İbn Teymiyye'nin Bakışıyla Gazzâlî-İbn Rüşd Tartışması".⁷⁵⁵

Gazzâirnin, dönemindeki felsefeye kar­şı yönelttiği eleştirilere rağmen çağ­daş araştırmacıların önemli bir kısmı ortaya koyduğu düşüncelerden hareket ederek onun aynı zamanda bir filozof ol­duğu kanaatini benimsemişlerdir. Nite­kim hemen bütün İslâm felsefesi tarih­lerinde ona geniş yer verilmesi yanında başta sebeplilik problemi olmak üzere belli felsefî konularla ilgili görüşleri hak­kında da çalışmalar yapılmıştır⁷⁵⁶. Çeşitli felsefî görüşleri bakımından GazzâlTyi kendinden Önceki ve sonraki dü­şünürlerle karşılaştıran çalışmaların sayısı da hayli kabarıktır.⁷⁵⁷

4- Mantık ve Bilgi Felsefesi. Gazzâ-lî'nin mantık ve bilgi teorisine dair araştırmalar içinde Ferîd Cebr'in çalış­maları geniş yer tutar. 1954'te Gazzâlî-nin hayatı ve eserleriyle ilgili yukarıda anılan araştırmasını, 19S6'da "L'extace de Plotin et le fana' de Ghazâli"⁷⁵⁸ başlıklı makalesini yayımlayan Ferîd Cebr. daha sonra çalışmalarını bü­yük ölçüde onun bilgi felsefesi üzerinde yoğunlaştırdı. 1958'de Beyrut'ta La notion de la mcfnîa chez Ghazali, Paris'te La notion de la certitude se-lon Ghazali adlı eserlerini neşretti. Yi­ne aynı yılda son eserininbir özetini "Fikretü'l-yakmi'd-dınPinde'l-Ğazzâlî" başlığıyla ei-Meşrİ/c'ta yayımladı⁷⁵⁹. Ferîd Cebr, "Müş-kiletü'l-ma'rife beyne Aristo ve'l-Ğazzâlî" başlıklı seri makalesinde.⁷⁶⁰

bilgi felsefesi ve mantık bakımından Aristo ile Gazzâiryi karşılaştırdı. Araştır­macının önemli bir çalışması da büyük ölçüde İhyâ'dan faydalanarak hazırla­dığı Gazzâlî terminolojisine dair Essai sur le lexique de Ghazali adlı eseridir⁷⁶¹. Gazzâlî terminolojisine ağırlık veren dikkate değer bir başka eser daha önce Hava Lazarus-Yafeh tarafından yayımlanmıştı. On beş yıllık bir çalışmanın ürünü olduğu söylenen Stu-dies in al-Ghazzali adındaki bu eser⁷⁶², yazarın Gazzâlî üzerine daha önce yazdığı çeşitli makalelerden oluşmaktadır. Kitapta özellikle Gazzâ-lînin terminolojisi ve en çok kullandığı terimler tesbit edilerek bunlardan ha­reketle hem onun felsefesi hem de eserlerinin otantikliği üzerinde durul­maktadır. Yazar Gazzâlî'nin semboliz­mine ve bilgi felsefesine de geniş bir bölüm ayırmıştır. Düşünürün mantık ve bilgi felsefesiyle ilgili diğer çalışmalar­dan bazıları şunlardır: Ali ei-Belhevân, Şevretü'1-iikr ev müşkiletü'l-macrife 'inde'l-Ğazzâlî (Tunus, ts., el-Mebâhis); Bernard Weiss. "Knowledge of the Past: The Theory of Tawâtur According tO Ghazali"⁷⁶³; Rktor Sâîd Basil. Menhecü'1-bahş 'ani'l-ma'riîe 'inde'I-Gazzâlî (Beyrut, ts., Dârü'l-kitâb el-Lübnânî); Frederick J. Barny, "The Moslem Idea of 'Ilm (Know-ledge) (lllustratedbyal-Ghazali'sExperi-ence)"⁷⁶⁴; İb­rahim Agâh Çubukçu, "İslâm Müellif­lerine Göre İlimlerin Taksimi ve Bunlar Arasında Gazzâlî'nin Yeri"⁷⁶⁵; Michael E. Mar-mura, "Ghazali's Attitude to the Secular Science and Logic"⁷⁶⁶; Muham­med İbrahim el-Feyyûmî. el-İmâmü'I-Ğazzâlî ve calâkatü'l-yakin bi'l-cakl⁷⁶⁷; Necip Taylan, Gazzâlî'­nin Düşünce Sisteminin Temelleri, Bilgi-îman-Mantik⁷⁶⁸; Re­fik el-Acem. el-Mantık ^inde'l-Gazzâlî fî ebcâdihi'l-Anstoviyye ve huşûşiy-yâtihi'l-İslâmiyye.⁷⁶⁹

5- Ahlâk, Siyaset, Eğitim. Gazzâlfnin ahlâk düşüncesine dair ilk çalışma­lardan biri olan Zeki Mübârek'in el-Ahlâk 'inde'l-Gazzâlî ⁷⁷⁰adlı doktora tezi yeterli ve kuşatıcı bir araştırma niteliği taşımaktan uzak

olup yüzeysel değerlendirme ve olum­suz yargılar İçermektedir. Bundan baş­ka Muhammed el-Behî*nin el-Ğazzâlî fî felsefeti'î-ahlâkiyye ve'ş-şûfiyye⁷⁷¹, Muhammed Ahmed Şe-rîfin Ghazaîi's Theory of Virtue⁷⁷², Muhammed Ebü'l-Kâ-sım'ın The Ethics of aî-Ghazâli: A Composİte Ethics in islam⁷⁷³, Mustafa Çağncı'nın Gazzâlî'ye Göre İslâm Ahlâkı⁷⁷⁴, Muhammed ömerüddin'in The Ethi-cal Philosophy of Al-Ghazzali⁷⁷⁵ adlı eserleri yanında şu ma­kaleler de zikredilebilir: C. G. Naish, "Al Ghazali on Penitence"⁷⁷⁶; Ann K. S. Lambton, "The Theory of Kingship İn the Nasihat ul-Mulük of Ghazâli" [10,1 |1954|, s. 47-55)-, Muham­med Ebü'l-Kâsım, "Al-Gazâli's Concep-tionofHappiness"⁷⁷⁷; George F. Hourani, "Ghazzâli on the Ethics of Action".⁷⁷⁸

Gazzâlfnin siyaset felsefesi hakkında­ki en kapsamlı çalışma,"Gazâlî poütique et juriste"⁷⁷⁹ başlıklı makalenin de yazan olan M. Hen-ri Laoust tarafından yapılmıştır. La po-litique de Gazali⁷⁸⁰ adını ta­şıyan bu eserin birinci bölümünde onun yetiştiği siyasî ortam ve kronolojik sıra­ya göre başlıca eserlerinde siyaset me­seleleri incelenmiş; ikinci bölümde önem­li siyaset terimlerinin tanımlarından baş­lanarak siyaset-ilim, siyaset-insan ilişki­leri, siyasî yapının ana unsurları olarak imam, vezir ve hukukçuların nitelikleri ve işlevleri (Abdülkâhir el-Bağdâdî ve Mâ-verdî ile mukayeseli bir şekilde), siyasî fa­aliyetin dinî ve dünyevî amaçları, siyaset sosyolojisi bakımından ibadetler, ahlâkî faziletler, adalet, suç ve ceza, yabancı unsurların hukukî durumu gibi başlıca si-yaset-hukuk meseleleri ele alınmıştır. W. Montgomery VVatt'ın "Reflections on Al-Ghazali's Political Theory"⁷⁸¹, Leonard Binder'in "al-Ghazâli's Theory of Islamic Govern­ment"⁷⁸², Fah­rettin Korkmaz'ın Gazâli'de Devlet⁷⁸³ başlıklı çalışmaları da burada kaydedilmelidir.

GazzâlFnin eğitime dair düşünceleri daha çok müslüman araştırmacılar için ilgi çekici olmuştur. Bu konudaki çalış­malardan birkaçı şunlardır: Fethiye Ha­san Süleyman, Mezâhib ii't-teibiye,

bahşün fi'1-mezâhibi't-terbevî tinde'l-Ğazzâlî⁷⁸⁴; M. A. Quraishi, "Al-Ghazali's Philosophy of Education"⁷⁸⁵; Shafique Ali Khan, Ghazöli's Philoso-phy of Education⁷⁸⁶; Abdülemîr Şemseddin eî-Fikrü't-terbe-vî tinde'l-İmâm el-Ğazzâîî⁷⁸⁷: Hammânî Bûhârî, et-Ta'lîm ıin-de'I-Ğazzâlî⁷⁸⁸; Hasan Mah­mut Çamdibi, Şahsiyet Terbiyesi ve Gazâlî.⁷⁸⁹

6- Tasavvuf. Gazzâirnin tasavvuf] ha­yatı ve bu sahadaki görüşleri araştır­macıların en çok ilgi gösterdikleri alan­lardan biridir. Bu çalışmalar arasında, Gazzâirnin genel olarak tasavvufî gö­rüşlerini veya tasavvufî şahsiyetini ele alanlar bulunduğu gibi belirli bir konu etrafındaki görüşlerini inceleyenler de vardır.⁷⁹⁰

7- Dînî İlimler. GazzâlTnin başta Kelâm ve fıkıh olmak üzere dinî ilimlerdeki yerini ve görüşlerini inceleyen pek çok araştırma yapılmıştır. Bunlardan, "Cre-ation in Time in Islamic Thought with Special Reference to Al-Ghazâlf'⁷⁹¹ başlıklı önemli bir makalenin de yazarı olan Eric L. Ormsby'nin Theodicy in Islamic Thought: The Dispute över Aî-Ghazâlî's "Best of AH Possible Worlds" adlı eserinde⁷⁹² Gazzâlfnin, "Bu âlem mümkün âlemlerin en iyisidir" şeklinde ifade edilen görüşünden hareketle ilâhî hikmet ve kudret, imkân ve zorunluluk, kader, hayır ve şer kavramları çerçeve­sinde düşünürün ilâhî adalet (theodicy) öğretisi temellendirilmekte, görüşleri­ni besleyen kelâmî ve felsefî kaynakların incelenmesi yanında karşı görüş ve tenkitler de değerlendirilmektedir. Ko­nuyla ilgili diğer araştırmalardan bazı­ları şunlardır: Margaret Smith. "Al-Ghazâlî on the Practice of the Presence of God"⁷⁹³; M. Umaruddin, "An Esposition of al-Ghaz-zali's Vİew on the Problem of the Free-dom of the WiU"⁷⁹⁴; Ebü'l-Kâsım Gerecî. "Ârâ-yı Gazzâlî der cİlm-i Uşûl-i Fıkh"⁷⁹⁵; JamesRobson,"Al-Ghazali and the Sunna"(IW,XLV|1955|, s. 324-333); Muhammed b. Tâvît et-Tancî, "Gazzâlf-ye Göre Kur'an'ın Tefsiri"⁷⁹⁶; W. Montgomery Watt The Faith and the Practice⁷⁹⁷; Peter Antes, Prophetenwunder in der As'ariya bis al-Ğazâli (Al-gazei)⁷⁹⁸; L E. Goodman. "Ghazali's Argument from Creation"⁷⁹⁹; Abdul Haq Ansari, "The Doctrine of Divine Command: A Stu-dy in the Development of Ghazali's View ofReality"⁸⁰⁰; Ah-med es-Selâvî, cİlmü'l-kelâm ve naza-riyyâtü'1'Ğazzâlî⁸⁰¹; Meh­met S. Aydın, "Al-Ghazali's Idea of Death and His Classification of Men in the World-To-Come"⁸⁰²; A. Hammad."Ghazali's Juristic Treatment of the Shari'ah Rules in al-Mustasfa"⁸⁰³; Binya-min Abrahamov. "Al-Ghazali's Supreme Way to Know God"⁸⁰⁴; Rebf Hâdî el-Medhalî, Keşiü mevkifi'1-Ğaz-zâlî mine's-sünne ve ehlihâ ve nakdü baızı ârâ'ihî.⁸⁰⁵

8- Dinler ve Mezhepler. Gazzât'nin Çe-şitli dinler ve mezhepler hakkındaki gö­rüşleri de bazı araştırmalara konu ol­muştur. Ignaz Goldziher'in Die Streit-schrift des Gazali gegen die Bâtınıj-ja-Sekte adlı çalışması⁸⁰⁶, Fedâ'ihu'l-Bâtmiyye'nin metnine ilâ­ve olarak otuz beş sayfalık Almanca bir mukaddime ile yetmiş yedi sayfalık bir muhteva tahlilini vermektedir. Kitap, düşünürün Bâtınîler hakkındaki eserle­ri ve görüşleri üzerinde yapılan ilk çalış­malardandır. Diğer çalışmalardan bazı­ları şunlardır: Samuel M. Zvvemer, "Je-sus Christ in the ihya of al-Ghazalİ"⁸⁰⁷; 0. Pretzl. Die Streitschrift des Gazali gegen die Ibâhija⁸⁰⁸; Constance E. Padwick, "Al-Ghazali and the Arabic Ver-sions of the Gospels"⁸⁰⁹; İbrahim Agâh Çubukçu. Gaz-zalî ve Batmîlik⁸¹⁰; Franz Elmar Wilms. AI-Ghazâlî's Schrift wi-der die Gottheit Jesu⁸¹¹; Hava Lazarus-Yafeh, "fimde sur la pole-mique Islamo-chritienne: Qui etait l'auteur de al-Radd al-ğamfl li-ilâhiyat 'îsâ bi-Sarîh al-lngîl attribue al-Ghaz­zali".⁸¹²

9- Batı Dünyasına Etkileri. Halen araş­tırılmaya muhtaç olan bu konuda şu eserler zikredilebilir: M. Saeed Sheikh, "Al-Ghazali's Influence on the West"⁸¹³; Manuel Alonso Alonso. "In-fluencia de Algazel en el Mundo Latino".⁸¹⁴

10- Armağanlar. Gazzâlfnin doğum veya ölüm yıl dönümleri dolayısıyla çe­şitli ümî toplantılar yapılmıştır. 27-31 Mart 1961'de Şam'da düzenlenen kong­rede sunulan bildiriler Mihricûnü'î-Ğazzâîî: Ebû Hâmid el-Gazzâlî fi'z-zikrâ et-tâsi'a li-mîlâdih adıyla neşre­dilmiştir⁸¹⁵. Hicrî takvime gö­re GazzâlTnin ölümünün 900. yıl dönü­mü münasebetiyle UNESCO'nun 9-10 Ka­sım 1985'te Pariste tertip ettiği yuvar­lak masa toplantılarında tartışılan dü­şünürün hayatı, fikirleri, tesirleri ve fi­kirlerin aktüel değeri hakkındaki teb­liğler UNESCO'nun katkılarıyla "İslam d'hier et d'aujour'hui" serisi içinde Gha-zâlî, la raison et le miracle. Table ronde UNESCO, 9-10 descembre 1985 başlıklı kitapta yayımlanmıştır.⁸¹⁶ Aynı yılın 27-29 Kasımında Fas Kraliyet Akademisi'nce Rabat'ta düzen­lenen kongrenin bildirileri Halkatü vasi beyne'ş-Şark ve'1-Gaib: Ebû Hâmid el-Ğazzâlî ve Mûsâ b. Meymûn⁸¹⁷; 14 Mart 1988'de Kayseri'de Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü tarafından gerçekleşti­rilen kongrenin bildirileri de Ebû Hâmid Muhammed el-Gazâlî (1050-1111) başlığıyla⁸¹⁸ yayımlanmıştır. Dârülbeyzâ'da yapılan benzeri bir çalışma ise el-İmâm Ebû Hâmid ei-öaz-zâlî ü zikrâ murûri tisamî'e sene calû vefâtih: 505-1405 adıyla basılmış⁸¹⁹, Washington DC'de ya­yımlanan Irânnâme adlı derginin bir sayısı da (IV/4 119861) Gazzâlîye ayrıl­mıştır.

11- Litcral Çalışmalar. Gazzâlî hak­kında birkaç yetersiz literal çalışma ya­pılmış olup bunlar arasında sadece onunla ilgili bazı yayınlan içine alanlar bulunduğu gibi genel bir bibliyograf­yanın bir kısmını Gazzâlfye tahsis eden­ler de vardır. KojirO Nakamura'nın "A Bib-Hography on imâm al-Ghazali"⁸²⁰ başlıklı çalışmasında Gazzâtî ile ilgili kitap ve makaleler yazıldıkları dillere göre iki liste halinde sıralanmış, ilk listede Batı dillerinde yazılanlar, ikinci listede İslâmî dillerde kaleme almanlar verilmiş, liste­lerdeki çalışmalar yazar adına göre al­fabetik olarak sıralanmıştır. Birinci üs­tede 198, ikinci listede kırk iki kitap ve makale yer almaktadır. Abdurrahim Gü-zel'in"GazâIÎ Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme"⁸²¹ başlıklı çalışması ya­kın zamanda hazırlanmış olmasına rağ­men bir hayli eksiktir. Diğer çalışmalar arasında şunlar zikredilebilir: Suhail Manzoor ve Abdul VVaheed Khan, "Al-Ghazali: A Select Bibliography of Works Translated into English"⁸²²; Manzoor - A. Khan. "al-Ghazali: A Select Bibliography of Works in English".⁸²³

Bu çalışma alanları ve türleri dışında genel olarak İslâm felsefesi, tasavvuf, fıkıh, kelâm, ahlâk, siyaset gibi ilimlere dair sistematik ve tarihî çalışmaların en ağırlıklı konularından birini Gazzâlî teş­kil eder. Ayrıca dünyanın hemen bütün tanınmış ansiklopedilerinde Gazzâlfye geniş yer verilmiştir.