Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр

 
4.6. ZÜLALLARIN MOLEKUL STRUKTURU VƏ
ONUN TƏDQİQ EDİLMƏSİ 
 
4.6.1. ZÜLAL MOLEKULUNDA AMİNTURŞULAR ARASINDAKI
RABİTƏLƏRİN NÖVLƏRİ
 
Zülalların molekul strukturu haqqında düzgün təsəvvür əldə edilməsinin 
böyük elmi-praktik əhəmiyyəti vardır. Çünki bu, müxtəlif zülalların orqanizm 
daxilində yerinə yetirdiyi saysız-hesabsız funksiyaların mexanizminin aydın-
laşdırılmasına imkan verir. İlk dəfə 1880-ci ildə rus alimi A.Y.Danilevski 
göydaş (CuSO
4
) məhlulunun həm xırdamolekullu birləşmə olan biuretlə, həm 
də zülallarla eyni xarakterli rəng reaksiyası verdiyini nəzərə alaraq, zülal 
molekulunda biuretin molekul strukturuna bənzəyən hissələr olduğu haqqında 
fərziyyə irəli sürmüşdür. 

---

134 
Biuret (H
2
N-CO-NH-CO-NH
2
) məhluluna qələvi mühitdə bir neçə damcı 
CuSO
4
məhlulu əlavə edildikdə bənövşəyi və ya qırmızı-bənövşəyi rəng alınır. 
Biuretdən başqa, oksamid (H
2
N-CO-CO-NH
2
), qlisinamid (H
2
N-CH
2
-CO-
NH
2
), malonamid (H
2
N-CO-CH
2
-CO-NH
2
) də göydaş məhlulu ilə qarış-
dırıldıqda eyni rəngə boyanır. Göründüyü kimi, müsbət biuret reaksiyaları 
verən bu birləşmələrin hamısının tərkibində 
–
CO
–
NH
–
qrupları vardır. Zülallar 
da göydaş məhlulu ilə yuxarıda təsvir edilən formada reaksiyaya girdiyinə 
görə, bu reaksiyadan biokimyəvi laboratoriyalarda zülalların vəsfi analizi üçün 
istifadə edilir. B i u r e t r e a k s i y a s ı (və ya Piotrovski reaksiyası) adlanan 
bu sınaq zülallardan fərqli olaraq, sərbəst aminturşuların əksəriyyəti ilə 
aparıldıqda müsbət nəticə vermir (yalnız histidin, serin və treoninin çox qatı 
məhlulları göydaş məhlulu ilə müvafiq rəngdəyişmə reaksiyası verə bilir). 
Verilən məlumatdan aydın olur ki, zülalların göydaş məhlulu ilə biuret kimi 
rəng reaksiyası verməsi onların strukturunda olan 
–
CO
–
NH
–
qrupları ilə 
əlaqədardır. Əvvəllər bu mülahizə yalnız fərziyyə şəklində idi. Lakin XX əsrin 
əvvəllərində alman alimi E.Fişerin (1902) apardığı təcrübələr bu fərziyyənin 
həqiqətəuyğunluğunu aşkara çıxardı və beləliklə, zülalların strukturunu izah 
edən polipeptid nəzəriyyəsi irəli sürüldü. Bu nəzəriyyəyə görə, zülal molekul-
larında müxtəlif aminturşular bir-birilə 

-amin və 

-karboksil qrupları arasında 
yaranan rabitələr vasitəsilə birləşir. Yəni zülal molekullarının monomerləri 
arasındakı rabitələrə bir aminturşunun 

-amin qrupu ilə digərinin 

-karboksil 
qrupunun qarşılıqlı təsirinin məhsulu kimi baxmaq olar. Belə kimyəvi 
rabitələrə p e p t i d r a b i t ə l ə r i deyilir. Peptid zəncirini təşkil edən amin-
turşu qalıqlarının sayından asılı olaraq 
dipeptidlər, tripeptidlər, tetrapeptidlər, 
pentapeptidlər, ... oliqopeptidlər 
(molekul zəncirinə 20-yə qədər aminturşu 
qalığı daxil olan peptidlər), 
polipeptidlər
(21-50 ədəd aminturşu qalığına malik 
olan peptidlər) və 
zülallar
(aminturşu qalıqlarının sayı 51-dən artıq olanlar) 
ayırd edilir. 
Peptidləri adlandırmaq üçün molekul zəncirlərinə daxil olan aminturşuların 
adlarından istifadə edilir və onların adları amin qrupu sərbəst olan tərəfdən 
başlanmaqla oxunur; bu zaman karboksil qrupunu peptid rabitəsinin əmələ 
gəlməsinə sərf edən aminturşunun adının sonluğu “il” şəkilçisi ilə əvəz edilir, 
karboksil qrupu sərbəst qalan aminturşunun adı isə 
–
olduğu kimi peptidin 
adının axırında tələffüz edilir. Məsələn, qlisin və alanin aşağıdakı şəkildə 
peptid rabitəsi əmələ gətirə bilər. 
Beləliklə, yuxarıda göstərilən dipeptidin molekulunda qlisinin amin qrupu, 
alaninin isə karboksil qrupu sərbəst qalmışdır. Buna görə həmin dipeptid 
qlisilalanin adlandırılır. Bu dipeptid də sərbəst qalan amin və ya karboksil 
qrupları vasitəsilə digər aminturşularla reaksiyaya girərək, tədricən tripeptid, 
tetrapeptid, pentapeptid və s. əmələ gətirə bilər: 

---

135 
Qeyd etmək lazımdır ki, prolinin imin qrupunun əmələ gətirdiyi peptid 
rabitəsi digər peptid rabitələrindən fərqlənir. Çünki prolinin imin qrupu peptid 
rabitəsinə girərkən, yeganə hidrogen atomunu itirir və 3 ədəd karbon atomu ilə 
birləşmiş vəziyyətdə olur.
Polipeptidlərin adlarını yazmaq üçün 
onların tərkibinə daxil olan aminturşuların 
adlarının ixtisar edilmiş formalarından da 
istifadə edilir. Bu üsuldan istifadə edildikdə 
peptidlərin uc amin qrupu (N-terminal his-
sə) H ilə, karboksil qrupu (C-terminal 
hissə)-OH işarəsi ilə göstərilir, amintur-
şuların amidləri 
–
NH
2
(məsələn, qlutamin
–
qlu-NH
2
), disulfid körpücükləri 
–
S
–
S
–
lə 
işarə edilir. Yuxarıda strukturu təsvir edilmiş tetrapeptidin adı bu üsulla H-qli-
ala-ley-ser-OH, dipeptidin adı isə H-ala-pro-OH kimi yazılır. Zülalların peptid 
qrupları 
keto
və 
enol
formalarda ola bilər; bunlara tautomer formalar deyilir 
(bir maddənin asanlıqla bir-birinə çevrilə bilən izomerlər şəklində mövcud-
luğu). 
Peptid rabitələri zülal molekullarında olan aminturşu qalıqlarının bir-birilə 
əlaqələndirilməsində ən mühüm vasitə olsa da, yeganə rabitə növü deyil. 
Onlardan əlavə, peptid zəncirləri arasında disulfid və hidrogen rabitələri, 
həmçinin turş və qələvi xassəli funksional qruplar arasında elektrostatik cazibə 
sayəsində yaranan ion rabitələri mövcuddur.