GiRİŞ: CİNSİyet dinamikleriNİn peşİnden mekânin iZİNİ SÜrmek

---------- (2010b) “Bir Erkek Mimarın Gözüyle ‘Eril Kent’”, Söyleşi: M. Oğuz, Arkitera.

Şenyapılı, T. (1976) Kent Yaşantısıyla Bütünleşememiş Kentli Nüfus Sorununu Yorumlayan Çok Yönlü Bir Yaklaşım Önerisi, Ankara: AÜ SBF

---------- (1978) Bütünleşmemiş Kentli Nüfus Sorunu, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi.

---------- (1979a) “Metropoliten Bölgelerin Yeni Bir Öğesi: Gecekondu Kadını,” Türk Toplumunda Kadın içinde, der. N. Abadan-Unat, s.269-91. Ankara: TSBD.

---------- (1979b) “A Proposal for a Comprehensive Framework for the Marginal Sector and Squatter Housing,” ODTÜ Gelişme Dergisi 6/24-25, s.373-416

---------- (1982) Gecekondu: Çevre İşçilerin Mekânı, Ankara: ODTÜ ŞBP.

---------- (1983) Ankara Kentinde Gecekondu Gelişimi (1923-1960), Ankara: Kent-Koop.

Şişman, N. ve Karabıyık Barbarosoğlu, F. (2004) Kamusal Alanda Başörtülüler, İstanbul: Timaş.

Quataert, D. (1997) “Clothing Laws, State, and Society in the Ottoman Empire, 1720–1829,” International Journal of Middle East Studies 29, s.403-25.

Tanyeli, U. (1999) “Saray Kadınlarının Banilik Rolü (16.-18. Yy.): Görüntünün Ardında Ne Var?” MS Tarih Kültür Sanat Mimarlık 1, İstanbul, s.76-85.

Tarhan, B.A. (2006) “Ankara, Kent ve Modernleşme,” Sanki Viran Ankara içinde, der. F. Şenol Cantek, s.107-49. İstanbul: İletişim.

Thys Şenocak, L. (2009) Hadice Turhan Sultan (Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler), çev. A. Ortaç, İstanbul: Kitap Yayınevi.

Timár, J. (2007) “Differences and Inequalities: The Double Marginality of East Central European Feminist Geography,” Documents d’Anàlisi Geogràfica 49, s.73–98.

Tivers, J. (1978) “How the Other Half Lives: The Geographical Study of Women,” Area 10, s.302-6.

TMMOB (1979) Düzenin Bir Açığı: Gecekondu, TMMOB: İstanbul.

Tok, N. (1999) A Critical Approach to Gecekondu Studies in Turkey with a Reference to the Modernization Theory, yayınlanmamış YL tezi, Ankara: Bilkent Ün., Siyaset Bilimi Bölümü.

Tokatlı, B. (2004) “-Abdülaziz’den Abdülhamit Dönemine- Kadın Sokağa Nasıl Çıktı?” Popüler Tarih 42, s.40-5.

Tokman, Y. ve Bora, A. (2006) “Türkiye Yerel Gündem 21 Programının Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Bağlamında Değerlendirilmesi” Raporu, Ankara.

Toksöz, G. (2005) “Küreselleşme ve Kadın Emeğinin Göçü,” Türk-İş Dergisi, S. 366.

Toplum ve Bilim (2004) Güz - S. 101 Erkeklik Dosyası.

Toprak, Z. (1991) "The Family, Feminism and the State During the Young Turk Period, 1908-1918," Varia Turcica 13, s.56-76

Tuğlacı, P. (1984) Osmanlı Döneminde İstanbul Kadınları, C.1, İstanbul: Cem Yayınevi.

Tulaz, A. (2008) Gendering Space, Security and Surveillance: Perceptions of Sıngle Women in İstanbul, yayınlanmamış YL tezi, Ankara: ODTÜ Kentsel Politka Planlaması ve Yerel Yönetimler Programı.

Turan, S. (1995) Türkiye’de Kentsel Aile Yapısının Değişimi: Uygulamalı Sosyolojik Bir Araştırma, yayınlanmamış YL tezi, Konya: Selçuk Ün.

Tükrükçü, A. (söy.) (2008) “Türkiye’de Fuhuş Sektörü Üzerine,” Kültür ve Siyasette Feminist Yaklaşımlar S. 6.

Türkün, A. (2005) “Toplumsal Vicdanda Görünürlükten Kamusal Alanda Görünürlüğe: Ev-eksenli Çalışan Kadınlar,” Almanak: 2004 Analizleri içinde, İstanbul: SAV.

Uçan Çubukçu, S. (2011) “Mekânın İzdüşümünde ‘Toplumsal Cinsiyet’: Sulukule Mahallesi ve Romanlar,” İÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 44, s.83-106.

Uçan Haber (2009) “Yerel Siyaset ve Kadınlar” Özel Sayısı, S. 25

Uçar, H. (2005) Kentsel Siyasette Toplumsal Cinsiyet Sorunlarına Duyarlılık: Konya Örneği, yayınlanmamış YL tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi.

Uğur, Y. (2005) “Şehir Tarihi ve Türkiye’de Şehir Tarihçiliği: Yaklaşımlar, Konular ve Kaynaklar,” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/6, s.9-26.

Uluğ, P. (2000) Türkiye’de Konfeksiyon Sektöründe Kadın İşgücü: Gülsuyu Örneği, yayınlanmamış YL tezi, İÜ SBE Kadın Çalışmaları Bilim Dalı.

Ulusoy, B. (2011) “Woman Identity in Interior Space,” İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi - Özel Sayı C.2, s. 1110-9.

Ünkap, Ö. (2009) Türkiye’de Namus Adına İşlenen Cinayetler: Mücadele ve Kazanımlar: KA-MER Örneği, yayınlanmamış YL tezi, İÜ Kadın Çalışmaları Bilim Dalı.

Ünlütürk Ulutaş, Ç. ve Kalfa, A. (2009) “Göçün Kadınlaşması ve Göçmen Kadınların Örgütlenme Deneyimleri,” Fe Dergi 1/2, s.13-28.

Üstel, F. (1990) “1930 Belediye Seçimlerinde Kadın Faktörü,” Argos 19, s.72-87.

Üstün, H. (2009) “Kadınların Tarihi, Erkeklerin Kararı: Antalya ‘Şeker Fabrikası’nın Anı Değeri,” Cins Cins Mekân içinde, der. A. Alkan, s.243-62. İstanbul: Varlık.

Üstündağ, G.E. (2005) Turkish Republican Citizenship and Rights to the City, yayınlanmamış Doktora tezi, York Ün. Coğrafya Bölümü, Toronto, Ontario.

---------- (2007) “Governing Citizens in İstanbul,” PublicIstanbul: Spaces and Spheres of the City içinde, s.229-66. İstanbul: European Urban Studies – Bauhaus – Universität Weimar.

Üstündağ, N. (2004) “The Construction of Witnessing Voices and the Representation of Violence and Loss,” Symposium on the Stakes at Issues with Turkey’s Application for Membership of the European Union, Kurdish Institute of Paris.

Üstünoğlu, E. (1972) Aile Planlaması, Ailede Değişme ve Sosyal Değerler: Aktepe Gecekondu Örneği, Ankara: Sosyal Hizmetler Akademisi.

Valentine, G. (1993) "(Hetero)sexing Space: Lesbian Perceptions and Experiences of Everyday Spaces," Environment and Planning D: Society and Space 11/4, s.395 – 413.

WALD (1998a) Bursa ve Gaziantep Mülakatları Raporu, İstanbul: Makro AŞ.

---------- (1998b) Bursa ve Gaziantep Odak Grup Görüşmeleri Raporu, İstanbul: WALD.

---------- (1998c) Kadın ve Kent: Bursa, İstanbul: Makro AŞ.

---------- (1998d) Kadın ve Kent: Gaziantep, İstanbul: Makro AŞ.

---------- (1999) Women and City Project Report: July 1st - November 13th 1999, İstanbul: WALD.

Wedel, H. (1996) “Gecekondulu Kadınlar ve Yerel Siyaset,” Defter 9/28, s.44-55.

---------- (2001) Siyaset ve Cinsiyet: İstanbul Gecekondularında Kadınların Siyasal Katılımı, çev. C. Kurultay, İstanbul: Metis.

---------- (2005) “İstanbul’a Göç Eden Kürt Kadınlar: Cemaat ve Marjinalleştirilmiş Bir Sosyal Grubun Yerel Siyasete Katılımın İmkânları,” Devletsiz Ulusun Kadınları - Kürt Kadını Üzerine Araştırmalar içinde, der. S. Mojab, s.155-82. İstanbul: Avesta.

Wekerle, G.R. (1980) “Women in the Urban Environment,” Journal of Women in Culture and Society 5/3, s.188–214.

Werlen, B. (1988 / 1993) Gesellschaft, Handlung und Raum, Stuttgart: Franz Steiner [İng. Society, Action and Space, çev. G. Walls, London: Routledge].

Weyland, P. (2005) “Küresel Mekânlarda Cinsiyetlendirilmiş Yaşamlar,” Mekân, Kültür, İktidar: Küreselleşen Kentlerde Yeni Kimlikler içinde, der. A. Öncü ve P. Weyland, çev. L. Şimşek ve N. Uygun, s.117-37. İstanbul: İletişim.

WGSG -Women Geographers Study Group of Institution of British Geographers- (1984) Geography and Gender: An Introduction to Feminist Geography, London: Dover, NH ve USA: Hutchinson.

White, J. B. (1999) Para ile Akraba: Kentsel Türkiye'de Kadın Emeği, çev. A. Bora, İstanbul: İletişim.

Wilson, E. (2001) The Contradictions of Culture: Cities, Culture, Women, London: Sage Publications.

Yanıkkaya, B. (2004) “Kent ve Kadın: Değişiyorum, Değişiyor musunuz?” Mimar.İst, S. 14 – Dosya: Mimarlık ve Cinsiyet, s.63-7.

Yeğenoğlu, M. (2003) Sömürgeci Fanteziler: Oryantalist Söylemde Kültürel ve Cinsel Fark, İstanbul: Metis.

Yıldırım, E, (2006) “Osmanlı Kamusalında Kadın ve Avrat Pazarı,” Kadın Araştırmalar Dergisi 1/1.

Yılmaz, A. (2009) “‘Benim Adım Bayram, Herkes Bu Tezgâha Hayran’: Kadın - Kent İlişkisinde Sosyete Pazarı Durağı,” Cins Cins Mekân içinde, der. A. Alkan, s.202-16. İstanbul: Varlık.

Yumul, A. (2002) “Kuştepe’de Gençlik Algılamaları,” Kuştepe Gençlik Araştırması içinde, der. G. Kazgan, s.109-18. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Yükseker, H.D. (2003) Laleli-Moskova Mekiği: Kayıtdışı Ticaret ve Cinsiyet İlişkileri, İstanbul: İletişim.

Zengin, A. (2008) ““Suskunluğun Siyaseti: Hayat Kadınlarına ve Fuhşa Dair Sessizliğin Feminist Bir Analizi,” Kültür ve Siyasette Feminist Yaklaşımlar, S. 6.

---------- (2009) “Devletin Cinsel Kıyıları: İstanbul’da Fuhşun Mekânları,” Cins Cins Mekân içinde, der. A. Alkan, s.264-82. İstanbul: Varlık.

* İÜ SBF Sosyal Politikalar YL öğrencisi Beste BAL ile Doğuş Ün. İİBF Arş. Grv. Özlem İNGÜN’ün yanı sıra, “Ankara'da Vefa diye bir semt olmasa da Ankara’nın baştan aşağı bir vefa semti olduğu”nu bana her daim anımsatan kadim dostum Remzi ALTUNPOLAT ile Dr. Gökhan KAYA bu metnin içeriğine olağanüstü katkıda bulundular. Kadir Has Ün. İLEF Öğr. Grv. Melis OĞUZ gözden kaçırdığım önemli kaynakları benimle paylaştı. Bu Armağan’ın fikir annesi ve derleyeni Serpil SANCAR’sa yıllardır beni yüreklendirmekten asla yorulmadı. Nermin ABADAN-UNAT’tan aldığı eli bana da uzatmış olduğu için çok şanslıyım. Her birinin gösterdiği dayanışmaya karşı duyduğum şükran bu dipnota sığmayacak denli büyük. Yürüdüğüm yolda yalnız olmadığımı bu çalışma sırasında bir kez daha anlamış olsam da, şehir çalışmalarıyla kadın / cinsiyet çalışmaları gibi iki “doğası gereği” disiplinlerarası alanın buluşma noktalarını değerlendirmeyi denediğim bu metnin kaçınılmaz olarak eksikleri olacaktır ve kusuru hiç şüphesiz bana aittir.

*^* Doç. Dr., İÜ. Siyasal Bilgiler Fakültesi, Kentleşme ve Çevre Sorunları Anabilim Dalı ve SBE Kadın Çalışmaları Bilim Dalı Öğr. Üyesi.

1 Burnett’ın çalışmasıyla aşağı yukarı aynı dönemde yayınlanan alanla ilgili diğer bazı öncü metinler için bkz. Hayford 1974, Loyd 1975 ve Tivers 1978.

2 örn. Berry 1968, Christaller 1966, Isard 1956 ve Lösch 1954.

3 İngilizce’de “space” hem uzay hem “mekân” anlamına gelir. Modern bilimlerin ortaya çıkışından evvel Batı felsefesinde mekân üzerine düşünce, “space”in bu birincil anlamını takip etmiş, modern bilimlerde mekân tartışması da bu mirası devralmıştır. Etimoloji, böylece, mekânın toplumsallıktan koparılarak ya da toplumsallığı belirleyen bir “kuvvet” olarak kavramsallaştırılmasına el vermiştir. Bu nedenle, eleştirel mekân çalışmalarında hiç değilse başlarda, “social space” (sosyal / toplumsal mekân) ya da daha somut ve tikel bağlamlar için “place” (yer) kavramlarının kullanıldığı görülür. Arapça kökenli “mekân”, “kâinat” (evren, uzay) ile eş-kökenli olmakla beraber, aynı zamanda “varolan, varlık” anlamlarını taşır. Nitekim “imkân” da aynı kökten gelir. Dolayısıyla, mekânın gerek tarihsel-toplumsallıkla, gerekse öznelliklerle iç içe kavramsallaştırılabilmesine daha elverişli bir etimolojik zemin sunar. Dahası, çoğu durumda “yer”in (“place”) içerdiği özgüllükleri de bünyesinde taşır.

4 (Kentsel) mekâna yönelik başlıca kuramsal yaklaşımlarda cinsiyet körlüğüne ilişkin bir değerlendirme için bkz. Alkan 2005, s.31-40. Aynı perspektiften planlama disiplinine ilişkin bir tartışma için bkz. Alkan 1999, Oğuz 2007, Oğuz ve Atatimur 2008. Türkiye örneğinde bir eleştiri için bkz. Alkan ve Duru 2007, s.96-9.

5 Bourdieu’nun tercümesinde l’espace’ın yerine zaman zaman mekân’ın değil, uzam’ın kullanılması, Bourdieu’nun her zaman ve zorunlu olarak bir fiziksel bileşene veyahut mutlaka bir fiziksel bileşen de içeren bir kategoriye işaret etmiyor oluşundandır.

6 Derrida’nın yanı sıra Foucault’nun da feminist düşünce, özellikle de Fransız feminist kuramı üzerinde önemli etkileri olmuştur. Bunun başlıca nedenleri; iktidarın aynı zamanda, üreten, yaratan, izin veren niteliğine dikkat çekmesi, farklı olanın sesini duyurması gereğine inancı, ayrıcalıklı konumlara karşı çıkışı ve son yapıtında cinsiyet / cinsellik ve iktidar sorunlarını bir arada işlemiş olmasıdır. Bununla birlikte, Cinselliğin Tarihi’nde, Batı’nın klâsik felsefesi içerisinde toplumsal cinsiyet ayrımının kuramsallaştırılmasına rastlanmaz. Dahası, genel terim olarak, sürekli “erkek” kullanılır ve ataerkil düşünceyle ciddi bir karşı karşıya gelişten kaçınılır. Kelimeler ve Şeyler ile Bilginin Kazıbilimi’nde ise, önemli bir yeri bulunan “bilen özne”nin eleştirisi, cinsiyet körüdür. Foucault, bu çalışmalarında “insan” terimini evrensel bir anlamda kullanır (bunun gerçekte “beyaz erkek” olduğunu ortaya koymaz) ve toplumsal cinsler arası farklılıkları göz ardı eder.

7 Hem ilgili disiplinler, hem sorunsallaştırılan meseleler, hem de coğrafî açıdan bu çeşitliliği sergileyen bazı örnekler için bkz. Agrest, Conway ve Kanes Weisman 1996, Ainley 1998, Ardener 1993, Bergeron ve Arbor 2004, Brydon ve Chant 1993, Chris, Darke ve Yeandle 1996, Coleman, Danze ve Henderson 1996, Colomina 1992, Deutsch 2000, Deutsche 1991 ve 1996, Fernandes 2007, Fernandez ve Angeles 2009, Garber ve Turner 1995, Ghazi-Walid ve Nagel 2005, Gilbert 1997, Gosling 2008, Greed 1994, Grosz 1995 ve 2001, Hall 2002, Hanson 1992 ve 1995, Hirt 2008, Jacka 2006, Kanes Weisman 1992, Lamphere 2001, Leroux 2003, Lind 1997, Marchand ve Sisson Runyan 2000, Massey 1984, 1994 ve 2005, Mackenzie 1986, 1988, 1989a,b,c, McDowell 1989, 1992, 1993a,b, 1997, 1999 ve 2002, McDowell ve Sharp 1997, McLeod 1996, Miranne ve Young 2000, Moss ve Al-Hindi 2008, Nelson ve Seager 2004, Rendell, Penner ve Borden 2000, Rodriguez 1994, Rose 1993a ve b, Spain 1992, Stimpson vd. 1981, Timár 2007, Valentine  1993, Wekerle 1980 ve Wilson 2001.

8 http://www.kbam.metu.edu.tr/published/kentlesme_kalkinma_nufus.pdf - ind. t. 03.06.2011, s. 6, Tablo-1.

9 Bu ifadeyi sevgili Yıldız Ecevit hocam, bir sempozyum dönüşü kendisiyle telefonda dertleşirken kullanmıştı. 2010 yılında yapılan sempozyumun, “Toplumsal Cinsiyet ve Kentsel Politikalar” oturumunun kolaylaştırıcılığını yapan, üstelik de iç mekân tasarımında uzman olan bir kadın akademisyenin analizlerimizden anlayabildiği “cinsiyet-ayrımcılığı yaptığımız ve buna ne gerek olduğu?” idi… Üstelik, “erkekler de şiddet görüyordu…” Söz konusu olan kadın / cinsiyet çalışmaları olduğunda “ihmal ve inkâr” kaçınılmaz olarak körlüğü ve cehaleti, dahası, inkârın kardeşi olan enteresan bir öfke ve hırçınlığı beraberinde getirir. Fakat Türkiye bilim camiasında bu körlük ve cehalet, hâlâ, hicap duyulan bir eksiklik olarak addedilmediği gibi, “rağmen alana dair söz söyleyebilen“ bir akademik ciddiyetsizlik olarak da kendini gösterir.

10 Bakma yöntemlerimiz kadar baktığımız yerlerle ilgili tercihlerin kendisi salt bilimsel değil, aynı zamanda ideolojiktir (buradaki bağlamda; patriyarkaldir / cinsiyetçidir). Araştırma gündem(ler)inin, yeniden üretilen akademik / üniversiter kurum, yapı, kural ve mekanizmaların, teorilerin, gündelik ilişkilerin, müfredatın, vb. norm koyucu kaynak ve yataklarının erkekliği / erilliğine dair bir tartışma için bkz. Alkan 2008a ve Sancar 2003. Bedensizleştirilmiş “soyut bilen” kavrayışı, ancak yakın tarihlerde sorgulanmaya başladı ve böylece “bilen özne”nin bir bedeni olduğunu algılamaya başladık: ayırd edilmesi çoğunlukla zor olsa da karmaşık bir iktidar ilişkileri matriksine gömülü bir beden bu. Kültürel, sosyal ve sembolik sermayeleriyle ayrıcalıklanmış bu bedenlerin, ayrıcalıklarını yitirmeme olanakları, kaçınılmaz olarak status quo’nun ve Bourdieu’nun tabiriyle “kabile”yi inşa eden geleneklerin devamından geçiyor.

11 Şenyapılı’nın 1980’lerin başlarına kadar yayınlanmış diğer çalışmaları için bkz. 1976, 1978, 1979b, 1982 ve 1983. KBAM raporunda referans verilen ikinci çalışmaysa, bunlardan bir 10 yıl sonradır: Onat 1993.

12 Şenyapılı’nın 1978 tarihli Bütünleşmemiş Kentli Nüfus Sorunu ile TMMOB’un 1979 tarihli Düzenin Bir Açığı: Gecekondu başlıklı çalışmaları, gecekondu ve gecekonduda yaşayan topluluklara nasıl bakıldığını da özetler gibidir. Ayrıca bkz. Kıray 1973.

13 Savran’ın (2009, s.120) sözleriyle, “Marksistlerin kendilerinin de tarihsel maddeci olmadıkları tek yer, kadın emeği. Tıpkı Marx gibi!” Nitekim Marx, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı ile Kapital’de, kullanım/değişim değeri ile üretim/yeniden üretimin yanı sıra, artıdeğeri de (emek ürünlerinin değeri ile o emek gücünü üretmenin maliyeti, yani emekçinin geçimi arasındaki fark) kavramsallaştırırken, ev içi emek ve ev işlerinin bu kurama nasıl uyduğu sorununu ele almamıştır. Kadınların ücretli işe girmesiyle evde harcanan emek miktarının azalması, ev bakımının zorlaşması, bakım için harcanan para miktarının artması arasında bir ilişki kurulsa ve Engels “aile içinde erkek burjuvadır; kadın, proleterya rolünü oynar” dese de bunlar analize dâhil edilmez ve bu anlamda “arızî”dir.

14 Mackintosh 1984, s.8-11; Pearson, Whitehead ve Young 1984, s.ix. Ayrıca bkz. Balta 2009a, b ve özellikle de Savran 2004 içinde, “Kadınların Emeğini Görünür Kılmak: Marx’dan Delphy’ye Bir Ufuk Taraması”. Türkiye'de kadın emeğinin son dönemde çizdiği panoramayı kapitalizm ve ataerki bağlamında inceleyen, kadın emeğini ev içinden emek piyasasına, sanayiden tarıma görünür kılmayı amaçlayan yakın zamanlı bir çalışma içinse bkz. Dedeoğlu ve Yaman Öztürk 2010.

15 Benzeri bir sınıflandırma, Alkan ve Tokman 2006’nın yanı sıra, aşağı yukarı son 10 yıldır düzenlenen birçok sosyal bilimler sempozyumu ile kimi derleme kitapların organizasyonuna hâkimdir.

16 örn. Bayraktar 2011, Baysu 2002, Bolak 1997, Bora 2007, D. Çelik 2009, Erman 1996, 1997, 1998 ve 2001, Erman, Kalaycıoğlu ve Rittersberger Tılıç 2002, Erman ve Türkyılmaz 2008, Güneş Ayata 1998 ve 2001, İlkkaracan ve İlkkaracan 1998, Özuğurlu 2005, Uçan Çubukçu 2011, Wedel 1996 ve 2001.

17 örn, Ayata ve Güneş Ayata 1996a, Barut 2001, D. Çelik 2009, Demirler 2007, Demirler ve Eşsiz 2008, Ekin Erkan 2006, Gambetti 2005, Göral 2011, Güney 2009, HÜNEE 2006, Mengünoğul 2006, Secor 2004, N. Üstündağ 2004 ve Wedel 2005.

18 Örn. bkz. Bailey 2000, s. 53, Greed 1994, s. 106-55, Knopp 1992, s. 658-66, Mackenzie 1989a, s. 46-57; McDowell 1989, s. 142-7, Rose, 1993a, s. 117-8 ve 127-31.

19 Feminist literatürdeki “ev ve kadın” çeşitlemelerinin kapsamlı bir dökümü için bkz. Kılıçkıran 2010; ayrıca Noyan 2003 ve Amargi, S.18. Antik toplumlarda ev inşasıyla yapılaşmada kadın gövdesine öykünülmesinin ve kültür tarihinde kadının yapı geleneğini başlatmasının arkeolojisini kaleme alan ilginç bir metin için bkz. Cıbıroğlu 2004.

20 Akgökçe 1996, böl.3.42 vd, Baydar 2002, Bozdoğan 2002, s. 95-104, İnce Güney 2009, Y. Özgüven 2010 ve Navaro-Yaşın 2000. Ayrıca; Ankara, modernleşme, cinsiyet kimliklerinin ve şehirle kurulan ilişkinin dönüşüm evreleri ekseninde bir çalışma için bkz. Tarhan 2006. Ankara’yı modernleşme öncesinden alan, “unutmak / anımsamak / hafıza” kilit kavramlarıyla kadınların kendileriyle, şehirle, modernleşmeyle ve tarihle ilişkilerinin uyumluluk / uyumsuzluklarını takip eden bir çalışma içinse bkz. Akşit 2001.

21 Yine, bkz. Yumul 2002 ve Bolak Boratav 2002. Ayrıca, İstanbul’da üniversite öğrenciliğini sürdüren genç kadınların “mekânsal ve kültürel haritalar”ına dair özgün bir çalışma için bkz. Özbek 1998.

22 Ayrıca bkz. Eraydın ve Türkün Erendil 2005a, Hattatoğlu 2002, Türkün 2005 ve White 1999. Konut-cinsiyet bağlamında başkaca A.P. Çelik 2010, Karahan 2010 ve Onat 1996 çalışmaları da mevcuttur.

23 F. Özbay 1995, s.129-31. Ayrıca bkz. Ecevit,1995, İlkkaracan 1998 ve Alkan 2008b.

24 Pazartesi, 1999, s. 7. Ayrıca bkz. Büyükkarabacak 2005.

25 örn. bkz. Ayata 2005, Durakbaşa ve Cindoğlu 2005, Erdoğdu Erkarslan 2010, Gökbayrak 2009, Kaşka 2006, Ökten 2001, Öncü 2005, Özyeğin 1996 ve 2005a ve b, Yükseker 2003, Weyland 2005 ve White 1999.

26 örn. “tesettürlü kadın” bağlamı için bkz. Elçik 2008, Eraslan 2002, Kejanlıoğlu ve Taş 2009, Letsch 2007, Secor 2002, Şişman ve Karabıyık Barbarosoğlu 2004. Saktanber ise (1996) 1990’lı yılların ortalarında Ankara’da kurulan “İslami bir site”ye ilişkin gözlemlerinden yola çıkarak, burada yaşayan kadınların, kendilerine erkekler tarafından dayatılan bir anlayışın pasif uygulayıcıları olmayıp gündelik çabaları ve düşünsel katkılarıyla bir İslami yaşam tarzının gerçekleştirilebilmesini mümkün kıldıklarını işaret eder. Bununla beraber, mensup oldukları siyasi kesim içinde de bu kadınların “annelik” ve dolayısıyla “kültürün ve geleneklerin taşıyıcısı” olma fonksiyonları başattır. Saktanber’in önemli bir diğer odağı, bu insanların toplumda “öteki” olarak tanımlanmakla kalmayıp kendilerinin de söz konusu “öteki” olma halini kendi hikâyelerine nasıl eklemledikleridir.

27 Çur (2005) “taşrada kadınlık halleri”ni tarif ederken, Kaos GL Dergisi’nin 104’üncü sayısı da (2009) Taşra dosyasıyla, “taşra’dan göç edenler, taşraya kaçıp kurtulanlar, taşrada mutlu olanlar, taşranın sıkıntısını üzerinden atamayanlar...”ı anlatır bize.

28 Bir örnek vak’a için bkz. Castells 1983.

29 Bkz. Gülistan Aydoğdu haberi. http://www.kaosgl.com/icerik/escinseller_ve_kent_atolyesi_yapildi 25.06.2011

30 Alanda, derin soluklu iki alan araştırmasının ürünü olan kapsamlı iki taze çalışma için bkz. Selek 2008 ve Sancar 2009.

31 Mimarlık, mekân, militarizm ve erkeklik kurguları arasındaki etkileşimi gün yüzüne çıkaran ve askerî, heteroseksüel ve baskın erkekliğin gölgesindeki marjinal, eşcinsel ve bastırılmış erkekliklere projektörü tutan çarpıcı bir çalışma için bkz. Lindell ve Sanders 1996 / 2010.

32 Özel olarak disiplinlerin, genel olarak üniversitenin surlarının taşıdığı cinsiyet yükü kadar, doğrudan doğruya içerideki bedenlerin cinsiyetinin önemsiz olduğunu söylemiyorum, kadınların içeri girebilmesinin üzerinden henüz bir yüzyıl bile geçmemişken… Bu kazanımın ardından gelen, bu kazanımla yetinmeyen ve bilimsel bilginin epistemolojisi ve metodolojisini tartışmaya açan bir akımın imlediklerinden bahsediyorum. Daha geniş bir tartışma için bkz. Alkan 2008a.

Türkiye'deki kadın mimarlar, onların, ancak geç Osmanlı döneminde, fakat daha “meşru” bir zeminde ancak 1930’larda başlayabilen meslek serüvenleri, mimarlık pratiğine katkıları, bu süreçte yaşadıkları avantajlar ile açmazlar üzerine odaklanan çalışmalar için bkz. Afacan ve Ulusoy 2011, Altan Ergut ve Turan Özkaya 2010, Erdoğdu Erkarslan 2007, Dostoğlu Türkün vd. 2002 ve Dostoğlu Türkün ve Erdoğdu Erkarslan 2010. Mimarlıkta toplumsal cinsiyet bağlamında kadını incelemenin, kadınların meslek pratiğinde yer alma biçimleri ve yapılı çevre içinde kadının yerine dair iki yönlü bir okumayı gerektirdiğini vurgulayan bir metin için bkz. Ciravoğlu 2004. Öymen Gür ve Aşık (2004) ise, Sokrates’in akıllı ve özgür kadını Diotima’dan esinle kaleme aldıkları metinlerinde moderniteden postmoderniteye uzanan süreçte ve farklı feminizmlerde kadını ele aldıktan sonra, mimaride özne yahut nesne olarak / olamayarak kadının yerini tanımlamaya çalışıyorlar. Çok başka bir yerden, kadın bedeni temsillerinin mimari kompozisyondaki yerini Pera’nın karyatidleri üzerinden kurcalayan bir yazı için bkz. Bayram 2004. Kadın kimliğinin konut ve diğer iç mekânlardaki -İngilizce literatürde “içeriden inşa” olarak kavramsallaştırılan- varlığı ve etkilerini araştıran bir metin için bkz. Birlik 2011 ve Ulusoy 2011.

33 Ayrıca bkz. Beely 1970, Özkoçak Akyazıcı 2007 ve Polat 2008.

34 Osmanlı toplumunda, özellikle 17. Yy.’dan başlayarak, birçok şehir ve kasabada Avrat Pazarları bulunduğunu biliyoruz. Bunlar; kadınların kadınlara iplik, dokuma, kına, nöbet şekeri, mum, tohum, şap, havlu, terlik, sebze-meyve ve hayvan ürünleri sattığı pazarlardı. Bartın’da bugün Galla Pazarı olarak bilinen yer, İstanbul-Fatih Saraçhane’deki Kadınlar Pazarı, Tophane-Fındıklı’daki Salı Pazarı, Haseki’deki Avrat Pazarı bu geleneğin ve sosyo-mekânsal pratiğin mirasıdır. (Bkz. B. Özgüven 2001 ve Yıldırım 2006)

35 Hamam bahsiyle ilgili olarak ayrıca bkz. İlal 2010.

36 Kamusal alan tartışması üzerine kapsamlı bir Türkçe kaynak için bkz. Özbek 2010. Osmanlı’da ve Türkiye’de kamusal alanlar, dönüşümü, dışladıkları ile ilgili özgün bir tartışma için bkz. Akşit 2009b.

37 Bkz. Akşit 2008 ve 2010.

38 Güzellik / kuaför salonları ile ilgili iki çalışma için bkz. Odabaş 2005 ve Özaşçılar 2010.

39 Tarih yazımı (muktedir) erkeklerin tarihini erkeklerin yazması olarak pekâlâ görülebileceği gibi, herhangi bir mekânsal ölçekte ne’lerin izlerinin ne zaman ve nasıl silinebileceğine karar veren yapılar da erkek-egemendir. Üstün (2009) Antalya'daki "kadın modernleşmesi tarihi"nin mekâna / kentsel dokuya nasıl gömülü olduğunu gözler önüne serdiği çalışmasında, bu gömünün tarumar edilişinin hikâyesini de anlatır. Bir dönemin aile, kadın ve çocuk sağlığı, kadınların “usûlünce” eğitimi politikalarıyla oldukça uyumlu bir yönelimle şehrin merkezine inşa edilen Doğum ve Çocuk Bakımevi, Kız Enstitüsü ile İnönü İlkokulu’nun, bu kez millî politikanın değil ama rant üretimi ve dağıtımı odaklı yerel siyaset anlayışının yön verdiği bir dönemde gözden çıkarılışının hikâyesidir bu. Yalnızca hakim “tarihsel değer” anlayışının değil, rant ilişkilerinin de cinsiyetini gösterir bize. Hâlâ hayatta olan, bellekleri o binaların izlerini taşıyan kadınların yerel siyasetin gerek kurumsal gerekse enformel-klientalist mekanizmalarına yön verecek bir temsil ve baskı gücüne sahip olmamaları başka birçok yerel ve yerel-üstü dinamikle bir araya geldiğinde, kadınların tarihinin mekândan silinivermesine, piyasa yönelimli kârlılık saikinin cinsiyet yüklü tarihsel değerin önüne geçebilmesine bizzat tanıklık etmek kalır bize de...

40 Takip edebildiğim kadarıyla, bunun iki istisnası var:

Canbakal (2009) şeriye sicilleri vasıtasıyla 17. Yy. Antep’inin insanlarını, gündelik hayatını, hukuki süreçlerde ortaya çıkan çatışma ve çekişmeleri, iktisadi zenginliğin dayandığı temelleri, devletin merkez ve taşra örgütleri arasındaki ilişkileri, toplumsal statü, unvan ve cinsiyet yapılarının toplumsal hayata etkisini ayrıntılı bir şekilde ele alır.

Kaygalak (2008) ise, 17. Yy.’dan itibaren Bursa’nın ekonomik ve sosyo-mekânsal dönüşümünü ele aldığı çalışmasında, etnik, sınıfsal ve cinsiyete dayalı farklılaşmaların altını çizer (s.132) ve 19. Yy.’da ipeğe dayalı sanayileşmenin talep ettiği ücretli işgücünde kadın emeğinin ağırlığını ortaya koyar (s.154-6).

41 Örn. Artan (1993) 18 Yy.’da Hamse-i Atayi adlı minyatür kopyalarının mahremiyetin sınırlarını genişlettiğini, görünür kıldığını, hatta kamunun diliyle iç içe geçtiğini anlatır.

42 İkonografi, yazı, tesettür ve diğer pek çok simgenin / temsilin yanı sıra beden temsilini de Batı-Doğu ekseninde irdeleyen çarpıcı bir çalışma için bkz. Sayın 2000.

43 Peirce 2002, s.3. Harem bahsinde ayrıca bkz. Bakay 2010, Lewis 2006 ve Sakaoğlu 2002. Genel olarak gündelik yaşamda cinsiyet ilişkilerinin düzenlenişiyle ilgili olarak bkz. Faroqhi 2002 ve 2005.

44 Mahallede “namusa mugayir işler”in yapıldığı tespit eden evlere düzenlene baskınlar, II. Abdülhamit döneminde yasaklanana kadar sıkça başvurulan ritüalistik bir kontrol / ayıklama mekanizmasıydı. Ayrıca bkz. Etöz 2006, s. 33-4 ve L. Cantek 2006 s.194-5. Toplumsal cinsiyet ilişkilerine dayalı iktidar ve dışlama pratiklerinin sürekliliklerini gösteren en iyi örneklerden biri, bu ev baskınları ve “mahallenin namusu” nosyonudur. Bkz. http://www.haberler.com/fuhus-iddiasiyla-evleri-taslandi-haberi/ ind. t. 01.07.2011. Ayrıca, bkz. Tulaz 2008.

45 Genel olarak giyim tarzlarının “Osmanlı kamu düzeni”ni sağlamada taşıdığı önem üzerine bkz. Faroqhi ve Neumann 2004 ile Quataert 1997.

46 1843 - Tıbbiye’de ebelik dersleri / 1858 – ilk kız rüştiyesi / 1864 – ilk Kız Sanat okulu / 1870 – kızlar için ilk öğretmen okulu

47 İnas Darülfünunu üzerine yapılmış kapsamlı bir çalışma için bkz. Baskın 2008.

48 Daha fazla bilgi ve analiz için bkz. agy. Ayrıca bkz. Cantay 1998 ve Tanyeli 1999.

49 Bunun, yine takip edebildiğim kadarıyla, tek istisnası Sahin (2001) 2. basım 15. Bölüm’dür.