GiRİŞ: karakalpak türkleri ve karakalpakistan

ŞIMBAY QALASINIÑ QURILIWI

Burınğı zamanlarda tal, torañğıl pitken bir toğay bolıp, ol toğaydı aralap aqqan bir özek bar eken. Biraq, toğaydıñ işinde, arnanıñ boyında el, adamzat joq eken. Soñına taman uzağıraq jerlerden xalıq kelip arba, şığırlarına kegey kesip alıp qaytadı eken sol uşın arnanıñ atı Kegeyli atalıp qalğan eken.

Sol zamanlarda bolğan bir aşlıqtıñ sebebinen Şımbay degen bir jigit öz elinen şığınıp ketip, jolı sol toğayğa tüsipti. Ol toğaydı aralap jürip, arnanı tawıp aladı häm qıdırıp jürip bir jerin balıq awlamağa qolaylap, qos basıp şolpı süze beredi. Şımbay şolpını qanşa köp süzse de här küni eki balıq tüsip, artıq ala almaydı. Sol eki balıqtı jep qatını menen ekewi awqat qılıp otıra beredi.

Aradan bir neşe jıl ötkennen soñ Şımbaydıñ qatınınıñ janındna bir iyt payda bolıptı. İyttiñ keliwin Şımbay özinşe bir jaqsı ırım dep bilip, ümitlenip, asıramaq bolıptı. Sonda qatını:

- Asıray ğoysaq jası bolar edi, - biraq kündegi ırısqalımız eki balıq özimizge zordan tamaq boladı, bunı qalay asıray alamız – depti. Sonda Şımbay turıp:

- Jan bergende jay beremen degen, bir jağdayı bolar, bolmasa şala qursaq bolıp toyğan bir adam bolarmızdağı, - dep sol küni özleriniñ balığınan bölip iytke de saladı. Erteñine şolpı süzse, sol kün üş balıq tüsipti. Sonnan soñ bulardıñ iytke ıqlası artıp, tärbiyat qılıp, bir üyde üş jan ömir keşiredi. Sol küni Şımbaydıñ ığbalı aşılıp, berekettiñ pitken küni eken. Salğan şolpısı qurı şıqpaytuğın bolıp, balıqlardı saqlay almay, süzgendi qoyıp turğan eken.

Bir küni qatını menen oylasıp, el qıdırmaq bolıp, qatının üyde qaldırıp, özi iytin ertip kelse, toğaydan jol tappağan jerinde iyttiñ baslawı menen sülder tawıp, köp künlerde, el tapqan eken. Öziniñ turğan jerinde sonday bir paydalı toğay häm balıqlı arnanıñ xabarın aytqannan soñ, aşlıqtan ele qutılıp bolmağan xalıq erip barıp balıq alıp, toğaydan ağaş häm kegey qırqıp, qatnasıq baslanıp, Şımbaydıñ da baxtı aşılıp janlanbağa qarağan. Mal ösken, jan-jaqtan aş-arıqlar kelip qorıp, Şımbaydı panalap otırıwşı el de köbeygen. Solay etip xalıq qurılğan orınnıñ atı Şımbay dep, arnağa Kegeyli dep at berilgen.

Şımbay kün-künnen bayıydı. Üy-üskenesi düzeledi. Şamanay degen bir qızı, Däwqara, Tazaqara degen ulları häm boladı. Şımbay awılı quralıp, onıñ baylığı, jer-suwınıñ paydalılığınıñ hawazası jayılıp ketedi. Bul xabar öziniñ eline jetedi. Şımbaydıñ atası esitip, izlep, bir künleri tawıp alıp, qonaq boladı. Balası menen tabısıp, üyinde biraz kün jatıp, harığanlığın şığarıptı. Şımbay da qonaq qılıp äbden sıylaptı. Ğarrı bir künleri jürermen bolıp, juwap sorasa, balası Şımbay:

- Üyirlep jılqı, padalap mal, qoralap qoy alıp ketiñiz, - dep aldına salıptı. Alası bunıñ bärin qabıl almay;

- Men endi maldı ne qılayın, öziñe nesip etsin. – deydi. Şımbaydıñ alası sınşı kisi eken. Kelgennen berli barlap qarap, bul däwetlerdiñ qaydan pitkeni, qaysısınıñ bağına bola jıynalıp turğanın bile almaytuğın edi. Xoşlasıp, dalağa şığıp atınıñ üstine mingennen soñ qarrı jan-jaqtı boljap qarasa, şetirektegi qoy qoranıñ sırtında bir kök iyttiñ jatqanın körip, Şımbaydağı däwlettiñ bäri sol iytte turğanday bolıp körinedi:

- Balam, anaw jatqan iytti şaqırşı, - deydi. Şımbay “Qutlı ayaq” – dep şaqıradı. İyt kelip quyrığın bılğañlatıp turadı.

- Hä balam, üyim jalğız, iyt-quslar bar, sol iytiñdi berseñ, dünya-maldıñ bärin bergendey köreyin, – deydi. Şımbay: “jaqsı” – dedi de, iyttiñ moynınan baylamaqşı bolıp, jip izlep, üyge kiredi. Sonıñ arasında iyt barıp, üyge tutıwlı turğan tuwrılıqqa sarıydı. Şımbay iyttiñ moyınına jip tağıp, atasınıñ tebingisine baylap beredi. Ğarrı iytke qarasa, bağanağı däwlet iytte joq ekenin sezedi. Şımbaydıñ ğarrısı “däwlet qayda ketti eken?” – dep jan-jaqqa qarasa, üyge tutıwlı göne tuwırlıqta turğanın köredi.

- Hä balam, mına iytiñ öziñe qutlı bolsın, özim ğarrı adamman, iytiñdi alıp bara almaspan, jibereber. Meniñ qurı ketpegenimdi maqul körseñ, üyiñniñ oñ jağına tutılğan göne tuwırlıqtı alıp, meniñ artıma böktere ğoy, göneñdi köziñdey körip jüreyin, - deydi. Şımbay: “jaqsı” – deydi de, üyiniñ belbewin şeşpege aynalısa bergende, sonıñ arasında bir kök toqlı kelip, iyttiñ sarığan jerin jalaydı. Şımbay tuwırlıqtı büklep atasınıñ artına böktereyin dep atırğanda ğarrı serlep qarasa, bunda da qut joq.

- Haw, bul qalay boldı? – dep jän – jaqtı serles, däwlettiñ kök toqlıda turğanın köredi.

- Özim ğarrı adamman, oğan – buğan aynalıp, keşiyip, qaldım. Balam bügin heş jerge jete almaspan – deydi ğarrı.

Balası:

- Bügin de qonıñ, erteñ erte turıp ketersiz – deydi.

- Atası sonda:

- Mınaw jürgen kök qasqa toqlını soyıp, işegin şığarmay pisirip, basqa kisige duzın da tattırmay, meniñ aldıma qoyarsañ, sonı jep pätiyamdı berip-aq keteyin, - dep attan tüsedi. Şımbay: “jaqsı”, - dep attıñ jılawın uslap, äkesin qoltıqlap attan tüsiredi. Atası üyge kiredi. Kün keş boladı. Toqlınıñ göşi qazanda qaynap pisip te jaqınlaydı. Toqlınıñ göşi pisip şamalasqan waqıtta Şımbaydıñ balası – Däwqara uyqısınan oyanıp:

- Apa, göş ber, - dep qıñırlıq etedi. Erke balanı jubata almaydı. Şımbaydıñ hayalı sorpanıñ üstine şoşayıp şığıp turğan toqlınıñ tiliniñ uşına qolıñ alıp barğan eken, eki barmaqtay jeri qolına keledi, tildi alıp balağa beredi. Bala da sonıñ menen jay baladı. Kersenge salınğan göş ğarrınıñ aldına keledi. Ğarrı etlerdi qarasa, bağanağı qut göşte de joq. Hayran bolıp, toqlınıñ müşesin tilin, birim-birim tüwelleydi. Sol waqta “Alamnıñ qolınan et jeymen” dep kelip dizesin şığanaqlap otıra ketken tört jasar Däwqarağa qarasa, quttıñ bäri Däwqarada turğanın körip, Şımbaydı şaqıradı.

- Hä balam, men sağan qonğan däwlettiñ qutın äwladımnıñ bärine tegis bölip berermen, - dep edim, bul olay bolıp şıqpadı, tek seniñ öziñniñ äwladıña ğana nesip etken eken. Mınaw Däwqaranı taza saqla, - dep atlanıp ketedi. Şımbaydıñ däslepki qonğan jeri, - bara- bara qala bolıp, Şımbay qalası atanıp, Däwqara degen orın Şımbaydıñ balası Däwqaranın atağına atalğan eken. Tazqara häm häzirgi Şamanay degen jer Şımbaydıñ qızınıñ tüsken jeri eken. Ol jer qızdıñ altı menen atalğan eken. Şımbaydıñ uşı uzayıp, janı jayılıp, bayıp, üstine el jıyılıp, qala ola baslaydı. Biraq, mal saqlamaqqa qolayı ketip qaladı. Şımbay maldı sıydıra almağannan keyin otarğa jibermege oylanadı.

Näzerlegen isi aldına basıp turğan balası Däwqara maldıñ basınan qalmay, otawı menen köşip barıp, malğa jay bolğan bir keñ orındı qonıs-etken eken. Sol qonıs Däwqaranıñ jaylawı, qıslawı bolıp, Däwqara dep atalıptı. Malınıñ ösiwinde kemis joq, eldiñ quralıp tolısıwında da kemis joq, biraq Däwqaranıñ neşe balası barı mälim emes. Belgili Mäkariya degen bir qızı bar eken. Ol qız erjetken. Däwqara özi uzaq jerde bolğan bir bay menen quda bolıp, Mäkariyanıñ küyewi kelip-ketip, qalıñlıq oynap jüredi eken. Bir jola Mäkariyanıñ küyewi kelip jatqanında, tünniñ yarımı bolğan waqıt eken. Uzaqtan bir gürildi ses payda bolıptı. Bul gürildini esitip, eliniñ zärresi qalmay qorqısıptı. Sol waqıtta Mäkariyanıñ küyewi:

- Qaynatama bar, mağan öziniñ tulparın berse, usı gürildiden xabar alıp keler edim, - depti. Mäkariya barıp, bul sözdi atasına aytıp, tulpardı ertletip beredi. Küyew tulparğa minip alğan soñ mäkariyağa:

- Sen kiyimleriñdi kiyinip, beliñdi buwınıp jegdeñdi alqımıññan alıp esiktiñ aldına tayın bol. Eger de bir jamanlıq is bolsa, alıp ketermen, - dep özi gürildi şıqqan jaqqa qarap ketedi. Barıp qarasa tawdıñ üstinen adam boyı asırılıp, jarlanıp ağıp kiyatırğan suwdıñ gürildisi ekenin köredi. Tulpardıñ basın burğanşelli suwdıñ aldı kelip, tulpardıñ tösin qağadı, Makariyanıñ küyewi atqa qamşı basıp qaşadı da, qutılıp alıwğa kelip, otawdıñ aldında tayın bolıp turğan Mäkariyanı artına mingestirip alıp ayday berdi.

Mäkariyanıñ qay jerlerge barğanı biymälim. Biraq, uzaqta Mäkariya degen jurt bar eken. Mäkariyanıñ qaşıp barğan jeri eken. Sol ataq Mäkariyanıñ atağınan bolğan eken. Şımbayğa qonğan baxıt Mäkariyada bolğan eken. Sonıñ uşın Mäkariya degen jurt oğada däwletli bolıp kiyatqan eken, - dep qaraqalpaqtıñ ğarrıları gürriñ etedi eken.

14. 
    ŞOMANAY ARNA
    

Şımbayda Şomanay degen sulıwlıqta atı şıqqan qız bolğan. Qızdıñ dañqı jer-jähänge jayılıp, oğan Qoñıratlı bir baydıñ balası ğaybana aşıq boladı. Qızdı alıstan at jollap qıdırıp keledi. Adam qälemey otırğan qız jigittiñ jamalın körip jüregi erip qoya beredi. Şomanay söytip Ämiwdäryanıñ şep tärepine iyilip kelinşek bolıp tüsedi.

Qız kelinşek bolıp tüsken jerdiñ adamları kütä aş turadı eken. Aş turıwınıñ mänisi, suw kemtar, egin ege almay teñselisken diyxanlar zar-zar jılap jür eken. Bunı körip küyewinen Qara tereñ kölinen sağasın alıp arna qazdırıwdı ötiniş etedi. Bay balası hayalınıñ ötinişin “janım” dep orınlaydı. Söytip neşe-neşe suwsız jürgen diyxanlardı jıynap arna qazıladı. Bul arnanıñ qazı alıwına birneşe mıñ qazıwşılar qatnasadı. Aqırı arna qazılıp, atın Şomanay qoyadı. Şomanaydıñ eki boyın jağalap xalıq köşip kele baslaydı. Şomanay arnanıñ sağası Qarabaylı, ortası Şomanay, ayağı Qıyatjarğan dep atalıp ketken eken.

15. 
    TAS QALA
    

Taylaq jegenniñ sırtında, Boz atawınıñ janında közge appaq tasları körinip turan qala körinedi. Adamlardıñ aytıwınşa burın bul qala bolğan. Molşılıq, toqşılıq, bağ-bağşalı, zäwlim jayları bar bir ülken şähär eken. Bul şähärdi heşkim ala almağan. Nebir kökiregine urğan batırlar kelip qalağa kire almay keyin qaytqan.

Bir künleri bul qalağa segiz jasar belgisiz bala tentirep keledi. Balanı qalanıñ patşasına aparadı. Patşa balanı ayap özine bala qıladı. Bala otız jasqa şıqqanda äkesinen:

- Ağa, bul qalağa qanşa jaw kelse de ala almaydı, sırı nede? – dep soraw beredi. Patşa bul sorawğa juwap bermeydi. Aradan biraz ötkende ol jäne soraydı. Patşa juwap bermeydi. Üşinşi ret sorağanında:

- Soray berdiñ ğoy balam. Bul qalanı heşkim alıwı mümkin emes. Tek bir jolı bar. Ol da bolsa Astarxan teñizinen suw jiberse ğana alıwı mümkin, - deydi. Bala bunı esitip bolıp bir küni zım-zıya joq bolıp ketedi.

Ol bul qalanı ala almağan patşanıñ jansız bolıp jürgen balası eken. Bir küni ol astarxan teñizinen suw jiberip qalanı suwdıñ astında qaldıradı.

16. 
    TAXİYA-TAS HÄM WAQIM QALA
    

Taxiya-tastıñ turğan ornında Ämiwdäryağa kirip turğan taxiya formasında ülken tas bolğan. Bul tas qızıq bolıp jaylasqan. Onıñ suwnıñ astındağı turğan bölegi baltanıñ jüzindey ötkir bolğan. Ol ülken kemelerdi jarıp turğan. Suw jolındağı bul qorqınışlı tastıñ atağı keme menen jürgen sawdagerlerdiñ bärine jayılğan. Ol Ämiwdäryanıñ eñ ayağınan joqarısındağı Termezge şekem, Awğanstanğa, Pamir, Tyan-Şan tawlarına şekem jetip sawdagerler arqalı adamlarğa jayılıp “Taxiya-tas” degen at alğan.

Bul däryağa kirip turğan taw böleginin qubla tärepi “Nayman” degen elat bolıp, xalqı diyxanşılıq penen kün körgen. Bul xalıqtıñ “Waqım qala” dep atalğan qışlağı bunnan bes jüz jıl burın Xiywa xanı tärepinen adamlarğa, iyşan, mollalarğa waqım etip berilgen jer eken. “Waqım” söziniñ negizi – “Waqf” degen mänisti añlatadı. Demek, öngen önimniñ bir bölegi “Waqf” – iyesine här jıl tölenip turıwı lazım degen söz.

17. 
    TÖK TAWI
    

Burınğı waqıtlarda Ämiwdärya Samanbay toğayınıñ üsti menen arqağa qarap ağadı eken. Arqa bettegi köp el usı Ämiwdäryadan suw işip, kün keşiredi eken. Sol zamanda bir öjet däw däryanıñ ayağındağı elge suw jibermes uşın baylamaqşı bolıptı. Ayaqtağı eldiñ adamları bul xabardı esitip, däwge adam jiberipti.

- Qüdiretli däw, däryanı baylamañız, ne tileseñ de bereyik, - dep jalınıptı. Biraq däw öjetlikke salıp, sözin tıñlamay kele beripti.

Sol elde bir aqıllı kempir bar eken. Bul xabardı ol da esitip, däwdiñ aldınan şığayın dep ketipti. Jolda kempirdiñ aldınan öjet däw şığıp, kempir menen xabarlaspay kete beripti. Kempir däwdiñ öjet ekenin bilip:

- Balam, däryanı baylay ğoy, tastay etip bayla, ayaqtağı suw işpese, uw işsin, - dep däwdi qattı öjetlendiripti. Sonda däw:

- Sendey kempirdiñ aytqanın qılatuğın men be, bar baylamağanım, - dep etegindegi topıraqtı turğan jerine tögipti de, keynine qaray ketip qalıptı. Häzirgi Tök tawı sol däwdiñ tökken bir etek topırağı eken deydi.

IV.1.2. HAYVANLAR HAKKINDAKİ EFSANELER

18. 
    ATŞAKÖKEK (ATŞÖK)
    

Qädim zamanda bir jılqımannıñ jatıp işer jalqaw, jan degende jalqı ulı bolıptı. Jılqını tebinen qayırıwğa balasın jamasa, jılqışınıñ erinşek ulı awıldan uzama. Aydıñ astında otırıp-otırıp waqıttı ötkerip “Taba almadım” dep gaytıp kele berer eken. Şabınlıqqa jiberip qoyğan salt minip jüretuğın atın alıp keliwdi tapsırsa da sol ädetin qayalap “At joq köke” dep mäzi jalğan juwap qaytarıwdan tanbaptı. Bärqulla atqa jiberse üyden bir adım şığıp azımazdan soñ aylanıp “At joq köke” degen üyrenşikli bir awız sözdi aytıwdı koymaydı. Bir künleri jılqışı etik tiktiriw uşın sol eldeği atayı etikşini şaqırtadı. On barmağınan öner tamgan bul etikşiniñ şeberligi köpke mälim eken. Son etikden otagasınıñ miräti boyınşa keledi. Ol bir jerğe barsa qaşan etikti tigip bolgañşa olay-bılay jüris etpesten isin pitirgenşe jatadı eken. Etikşi etiktiñ bir jubın tigip bolıp, endi ekinşi jubın baslandırıp atırğanda üy iyesiniñ balası onı ayağına kiyip kiredi. Ayağına ölşep, özinşe boy düzep turğanında etikşi “Balam, biziñ at qazıqta tur ma eken, qarap kel!” - dep jumsaydı. Bul irette erinbey barıp körse, at orınında joq eken. Daladan “At joq köke” dep dawıslaydı. Turıp, turıp “At joq köke” dep jäne aqıradı. Etikşi: “qoyağoy, esittim” dese de sözin qaytalatay beredi. Tağı da usılay ün qatqanda äkesi aşıwlanıp “Hä at joq bolğır!”, “Atşa kökek bolğır” dep ayhaylaydı.

Közdi aşıp jumğanşa jılqımannıñ balası qus sıqılına özgerip “kökeklegen” hacaz şığarıp, qoranı şır aylanıp uşadı da, jılqılar jürgen tepsen jerge barıp qonaqlaydı. Bul jağdaylardan xabardar bolğanlar “At joq köke, at joq köke” değ sayray beretuğın edi turqı da atqa megzes “kökek-legen” atına zatı say qustıñ özi bolıptı ğoy dep tañlanısadı. Töbesinde pöpek kekili bar bul qustı adamlar atşakökek, atşök dep atay baslaptı. Atşakökektiñ eki ayagınıñ eki qıylı bolıwı onıñ koyip ketken etiğiniñ nışanı-emiş. Gey jerlerde öpepek, kökek, körik dep te ataptı. Usı qus keletuğın Bähärdiñ Äzden keyingi ayın xalıq Körik anı desedi. bunısı qustıñ körikligine, körkemligine häm onıñ keliwine säykes jer-köktiñ kök tüs penen kömkeriliwine qaray usılay at qazanıptı. Bul ayda adamlar birbirine qarız bermeytuğın dästür bar eken. Onıñ sebebi jılmanıñ balasınıñ minezindey bul payıtta birewge qarız berseñ umıttırıp jiberip köp waqıttan keyin beredi yaki bermey qaladı ırım eter eken. Xalıq arasındağı “atşök ayında qarız bersen, aqırsında puşayman jerseñ” dep qarızınıñ qaytpaytuğınlığın bildiretuğın atalı sözdiñ sırı usında eken. Ülkenlerdiñ balalarğa jumıs buyırsa “atşaköklep alıslap ketpe”, “bir ayaq penen barıp, bir ayaq penen kel”, dep zinharlawı usınıñ sebebine bolğan eken. “Joq” degeni awzıña alma, barıñnan juda bolarsañ degen hikmetli sözler de usığan baylanıslı şıqqan-mış.

19. 
    MURADXASIL (BAYĞUS)
    

Este joq erte däwirde däwleti tasqan, abırayı asqan aqılı mol danışpan bir bay kisi jasaptı. Jañağı baydıñ täñiriden tilep alğan jan degende jalğız ulı bar eken. Balası asa ketken tentek erketay bolıptı. Ata anasınıñ aytqanına qulaq salmaytuğın ülkeniñ aqılın almaytuğın özi biler özmämbet bolıp ösipti. Aradan jıllar öte baydıñ hayalı köz jarıp bir qız perzent köripti. Ülkeye kele bayardıñ bul qızı da äke-şeşesiniñ sözin uqpaytuğın al jigit ağasının gäpinen şıqpaytuğın qızıq minezli qılwa tapıptı. Ata-anası bulardı öz degenlerine köndirip oqıtıp dinge endirip, terbiya bermekşi bolıp häreketlengeni menen heş nätiyje şıqpaptı. Aqır-aqıbetinde ata-anası balalarına qattı qayırım söz aytıp, jiyi keyis bildire baslaptı. Buğan qapalanğan perzentleri “öz awanımızğa ketsek, qus bolıp pärwaz etsek” dep qıyallanıp birbirine oñaşada sır aytısatuğın edetti şığarıptı. Olardıñ oylasığıñ añlap qalğan bay “aytqanıñızdı alla aldıñızdan şığarsın” dep aşıwlanıp jaratqannıñ däryaga barıp jalbarıptı.

- Ya, iyem! - Perzentlerim öz-betine ketip, bilgenin etip, äke-şeşesin şırkey şelli körmey; ädepsiz qılıqlı bolıp erjetti. Endi bulardı öziñiz jönge salıp şara körmeseñiz biz ilaj ete alamadıq, - dep narazlılığın bildiripti.

Jasağan iyemiz: - Men özim jazalayman. Tek tilegin qabıl olıp ğana, - dep juwap qaytarıptı: balalarına äbden kewili suwığan äkesi Qabağı qatıñqı halda üyine kelse qıñır perzentleri “Jäne bizge baqıradı eken. Onanda da qus bolıp ğayıp bolayıq;” dep qattı dawıslap jiberipti. Esitip turğan bay irenişli türde - “Ha bayğuslar! Üyden de bezgilerin keldi me, muradı xasıl bolğırlar”, -dep aytıp saladı. Sol payıt oylamağan hädiyse jüz beripti. Qara köleñke tartıp ketken üy işinde baydıñ qızı menen ulınıñ orınına közi ötkir, turpatı göreniş qos qus payda bolıp, pır-pırlanıp uşıp ketipti. Awıldan awlaq uşıp, adam ayağı baspaytuğın qarabaxanağa barıp qonıp, göne tamlarğa uya salıptı. El-xalıq; bu qanday qus ekenligine tañ qalıptı. Adamlar anığın qudaydañ soraptı. Älempanay sonda: -Bular äke qarğısına qalğan baydıñ ulı, birewi sol baydıñ qızı dep til qatıptı. Sol-sol eken baydıñ ulı, baydıñ qızı “bayulı” (bayıwlı), “bayqız” soñnan “bayğus” (bayqus) bolıp här aymaqta jınısına qaray türlişe aytılatuğın bolıptı. Al, baydıñ özi bulardı “muradxasıl” dep ataptı. Biraq, bul atamanı jamanlıq şaqırıwşı at dep bilip, köp qollanbaytuğın körinedi. Soñnan berli el arasında bayıwlı, bayğız, bayğus degen qus ataması qosıla qollanılıp jürse de, muradxasıl degen at waqtı-waqtı siyrek aytıladı eken. Biraq, bul qus öz ayıbına arsınıp uyalğanınnan xalıq qalıñ jaylasqan jerlerge, köbinese kele almay jurttan ıraqta baspanalaytuğın boladı.

Eger el tığız ornalasqan orınlarda mäkanlasa, adamlar onıñ uyasın basqa jaqqa köşirip jurttan alıslağan. Bu qus kimniñ üyiniñ töbesine qonıp şaqırsa (sayrasa), sol şañaraq matam tutadı eken. Sonlıqtan onıñ şıqılıqlağanın äsitken adamlar “qayğılı xabar jetkermegey” degen niyette “haq söyle, haq söyle!” dep jamanlıqtıñ aldın alğan bolıp jaratıwşıdan jaqsı jañalıqtıñ, quwanışlı waqıyanın däregiñ bildiriwdi tileydi eken. Äne, söytip, baydıñ, perzentleri qaraşadan qaşıp jürip qaşıqta jasaytuğın qazımır qusqa aylanıptı-mış.

20. 
    QUSLAR PATŞASI
    

Bayağı ötken zamanda quslardıñ patşası bolıptı. Künlerden bir kün quslar patşası özine quslardıñ pärdinen üy saldırmaqşı bolıptı. Quslardıñ bärin jıynaptı. Quslardıñ ayağına tusaq hämme qus kelse de bayıwlı kelmepti. Şaqırtıwşı barsa, uyasına kirip kete beripti. Eñ aqırında bolmağan soñ quslardıñ patşası bayıwlını şaqırıp kel,- dep. Qarşığanı jiberipti. Qarşığa uşıp barıptı. Bayıwlı qarşığanıñ kelgenin bilmey, uyasınıñ awzında xabarsız, pärwayı pälek bolıp otırğanda, qarşığa jelkesinen şırp etip ilin aladı. Jelkesinen bürip alıp, quslar patşasınıñ aldına aparıptı.

Quslar patşası:

- Nege şaqırğanda üş künnen beri kelmeyseñ?- dep soraptı.

Sonda bayıwlı:

-Taqsır, uş künnen beri kelmegenim- oy oylap atır edim-depti.

-Ol qanday oy? depti patşası.

- Taqsır, siz qustıñ pärinen üy saldırmaqşı bolıpsız. Qurı pär üy bola ma?Ol üydiñ şañarağı qayda, keregesi qayda, uwığı qayda, sonı oylap otır edim,- depti.

Sol waqıtta quslar patşası oylanıp körse, şañaraqsız, uwıqsız, keregesiz üy bolmaytuğının añlap, quslardıñ ayağınan tusawların alıp, darqan etipti. Söytse bayıwlınıñ kelgenin kütpey-aq quslardı jula baslağan eken, sonda hämme quslardan burın jarğanattı julğan eken. Basqa quslarğa gezek kelgende bayıwlını da alıp kelgen eken. Quslardıñ işinde ğarğa menen şımşıq tusawın şeşiwge asığıp uşıp ketipti. Jarğanattıñ jünsiz bolıwı, ğarğa menen şımşıqtıñ adımlamay, sekeklep jüriwi sonnan qalğan eken, -deydi.

21. 
    SÜLEYMAN PATŞA HÄM BAYIWLI
    

Süleyman patşa Duhtar degen bir sulıw qızğa aşıq bolıptı. Qız onıñ aldına mınanday şärtlerdi qoyıptı:

• 
  Birinşi şärtim- usı jerde bir aydarxa bar, sonı öltireseñ. Ekinşi şärtim-quslardıñ pärinen där’yağa köpir düzeteseķ. Sonda men sağan tiyemen,- deydi.
  

Patşa buğan qayıl bolıp, aydarxanı tawıp alıp, qılış penen şawıp öltirip, birinşi şärtin orınlaptı. Endi ekinşi şärti orınlawğa ötipti. Pärin juldırıwğa birinşi bolıp jarğanat kelipti. Onıñ pärin qaldırmay julıp alıptı. Jarğanattıñ pärsiz bolıwı sonnan eken. Ekinşi bayıwlınıñ gezegi ken. Bayıwlı kelmey qalıptı. Patşa jäne jällat jiberip aldırıptı.

- Nege kelmedin?- dep soraptı patşa.

- Men oy oylap otır edim,- depti bayıwlı.

Patşa bunı esitip, onı sorawğa tutıptı.

- Öli köp pe, tiri köp pe?- dep soraw beripti.

- Öli köp- dep juwap beripti bayıwlı.

- Nege?- dep soraptı patşa.

- Tañ atqannan keyingi uyıqlap atırğanlardı da ölige esaplayman,- depti .

- Hayal köp pe, erkek köp pe?- dep soraptı patşa.

- Hayal köp,- dep juwap beripti ol.

- Nege olay deyseñ?- depti patşa.

-Hayaldıñ tiline ergen erkek te hayal, depti.

Sol waqıtta patşa sözden jeñilgenin bilipti. Bayıwlı söytip Süleyman Patşanı sözden jeñip, basqa quslardıñ pärin juldırıwdan aman alıp qalğan eken.

22. 
    BÖDENE
    

İlgerli waqta, adamzat, janat jaralğan şaqta İlkiye käramatı ile insanlar arasınan jaratılıstıñ sırları tüsinetuğın häm sıyqırşılıq öner menen şugıllanatuğın bir ulama bilimpaz kisi şığıptı. Bul bilgir kisi izine zeyini ilgir, tärbiyağa dilgir şäkirtin ertip iyelegen iliminiñ tilsim sırları üyretedi eken.

Jurt esigine jürip, jetimliktiñ azabın körip, üstinde biyt örip, “üyi joqtıñ küyi jok” bolıp, bir alpawıttıñ at qorasınıñ qasda dop-domalaq halında ayaq-qolın bawırına jıyıp, uyıqlap atırğan bul balağa bilimdan zattıñ mehiri tüsip, anı jeke ğamxorlığına alğan edi. “ustazdan şäkirt ozdı” degendeyin bala dästiyarlı halğa jetken soñ, bul ziyalı insannan da şığıp, jäne jeti önerdi jetik meñgeripti-miş. Ämme, özi iliminiñ biliminiñ özgelerden artıq ekenligine asqaqlap, ustazın da älimsinbey ketipti. Hätte “ol oqımıslı emes bilimi sayız, täjiriybesi tayız” dep özine ämengerlik etken janga til tiygiziwge deyin barıptı. Aradan mehir köterilgenlikten ustazı bul bendesımaqtan öz baylanısın üzip, onnan üzgiredi. Elestirmeyin dese de, biypil awız şäkirtiniñ qanqıw sözleri kün sanap qulağına jetip jatadı. - “Jaratqanğa ne jazdım eken, bunşelli baqtalaslıq etkendey” dep toğız tolğanıp, oy oylanıp qıyal tübine jete almaydı.

-“Eger meniñ jolıma kes bolsa, onı joq qılamay” dep şäkirt jäne örşelenedi häm ustazınıñ häreketine keri is etiwin dawamlay beredi.

Bul jagdaylar ustazdıñ jüykesin burınğıdan juqartıp, janın ruwxıy azapqa tüsipedi.

- “Sıyqırlap qolımnan keler edi. Biraq, ol närse menin janıma jat. Bir adamnıñ ömirin zaya etip, o dün’yada gunağa batpayman, obal-sawal aqıretlik is” - dep özine täselle beredi. Al, “şäkirtsımaq”tıñ ustazınıñ ayağınan şalıwı tolas tapaydı. İzine alamandı erte kelip, özliginşe Ustazga deniledi. Sabır-taqatı tawsılğan ustaz: - “Şırağım, bunıñnan bir bädduwaga şatılarsañ. Bötekedey bürisip jatqanıñda adam qatarın qosayın dep tärbiyalap edim, jatırıñ jaman ba, teksizligiñdi bildirdiñ, böteñligindi äygiledi, ha böten ay!” dep awıp gürsinedi. Ustazdıñ “ah” urıp aytqan soñğı sözi “böten ey”, “böten ey” degen hawada zañ-zañ etip qalıqlap turğanday tuyıladı, xalayıqqa.

Äne, sonda bir ändiyşe boladı. Ustaz aldına top etip qulağan kişkene qusşa onan mädet sorağan yañlı tınımsız şırıldap turar. Bul baynağı şäkirtsımak edi. Allanıñ pärmanı menen usınday awhalğa tüsken-miş. Qus gä toğayğa, gä tawğa, gä uşı-qıyırsız jazıyrağa qaray uşıp, pır-pırlap qaytıp kele beredi. el-jurt: “Bul bötensirep heş jerge sıyıspay jür goy, şaması” degen pikirge keledi. Ulamanıñ aytqanınday. “Böten he” - “Böten e” dep tañırqasadı. Usı waqıyadan keyin bul qus bödene atalıp ketken-miş. Bödeneniñ belgili turaq tappay, här jerde tompıldap qonaqlap jürgenin adamlar ustazdıñ ıqlasınıñ urğanı dep uğıp: “Bödeneniñ üyi joq, qayda barsa bıtpıldıq” dep gäp etedi eken. Qullası, bödene usınday bädduwğa uşırağan qus-emiş.

23. 
    DOÑIZ (QARAKİYİK)
    

Äyyemgi gezde Donas atlı balıqşı bolıptı. Adamzat balasın jelep-jebewşi Qıdır İlyas babağa bir küni Donas balıqşı dus keledi. Donas mardanı maylanıp, biraz balıq tutıp, sol mal oljasın arqalap alıp kiyatırğan waqtı eken. Qıdır Ata Donastı sınaw maqsetinde: “Batırdan taralğı balıqşıdan sıralğı” degen bar. Üyimde bala-şağam aş otır edi, bir asım balıq awıstıragör” dep buyımtayın aytadı.

-Yaq, yaşullı! Qorjınımdağı siz oylağanıñız emes, basqa närse ğoy, - dep jalğan juwap beredi. Baba, bul balıqşı atasınday adamdı aldarqatqanın kewiline alıp - Arqandağı tas bolsın, tatğanıñ haram as bolsın, adamzat sağan qas bolsın jürgen jeriñ ılas bolsın, isti-basıñ nas bolsın jer-kengenimiz Donas bolsın dep teris tilew aytıp, “Adam emes añıs, Donas emes doñıs bolğaysan” dep jüzin sıypap, burıla jürip ketgen-miş. İleşala haywanlar, qatarına qosılğan bul añdı adamlar doñıs demey doñız dep, onnan musılman balası bes belgisi uşın jerkenetuğın bolıptı. Birinşiden doñız öziniñ sarığan (däretge şıqqan) suwına özi şomıladı. Ekinşiden sol suwdı işedi. Üşinşiden, öziniñ torayın (balasın) jep qoya beredi. Törtişiden doñız göşinen paydalanğan adamnıñ (denesinde) eti menen terisiniñ arasın usaq qurtlar uyalap (payda bolıp) beden qıştanatuğın boladı. Besinşiden, doñız göşin jiyi jep jürgen kiside jağımsız qolañsa iyis şığatuğın boladı häm bunı sezgenler onan alıslaw jürgiwge hareket etedi. Soñğı sebepler salğan, adam sarımsaq, şımşıma, juva sıyaqlı aşşı ösimlerdi köbirek jeydi.

Ayır sıyaqlı talpaq Tanay doñızdıñ qorqaqlığınan adamzatı şoşıtıp, şoşıma tiyip qaşatuğınlığına qarap, şoşqa, balasın şoşıq, şojıq dep te ataytı-mış. Sonsebepli, doñız, şoşqa dep geyde qarakiyik atalğan bul añ Qıdır Atanıñ teris pätiyasınan soñ, tuhımı tez azaytuğın bolğan eken-miş.

24.