GiRİŞ: karakalpak türkleri ve karakalpakistan

. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1995; Ali Abbas Çınar. Türklerde At ve Atçılık. Ankara: Feryal Matbaası, 1993.

439 Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. (Çev. Besim Atalay), Ankara: TDK Yayını, 1985, s. 34

440 Muharrem Ergin. Dede Korkut Kitabı-I. (Giriş-Metin-Faksimile). Ankara: TDK Yayını, 1997, s. 136.

441 Metin Ekici. Türk Dünyasında Köroğlu: İlk Kol (İnceleme ve Metinler). Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.

442 Türk halk edebiyatında at hakkında bk. Şükrü Elçin. “Türk Destan, Masal ve Halk Hikâyelerinde Atla İlgili İnanışlar.” Halk Edebiyatı Araştırmaları. C. 2. (2. Baskı), Ankara: Akçağ Yayınları, 1997, ss. 525-528; Ali Berat Alptekin. age. s. 302.

443 Emel Esin. Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2004, ss. 257-310.

444 Orhan Şaik Gökyay. age. ss. CDXXIV-CDXXV.

445 Fikret Türkmen. age. s. 185.

446 Ali Berat Alptekin. age. 1997, s. 302.

447 Metin Ergun. Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi. C. 1, Ankara: TDK Yayını, 1997, s. 179.

448 Kuşa dönüşme motifini içeren efsanelerin Türk Dünyasındaki örnekleri için bk. Metin Ergun. age. s. 178.

449 Metin Ergun. age. s. 178.

450 Bahaeddin Ögel. Türk Mitolojisi. C. 2, Ankara: TTK Yayınları, 2003, ss. 564-565; Aliman İnayet. Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi: Yalmavuz/Celmoğuz. İzmir: Kanyılmaz Matbaası, 2007.

451 Selami Fedakar. age. s. 240; Anadolu sahası masallarındaki devler ve özellikleri hakkında bk. Ayşe Yücel Çetin. “Masallarda Dev ve Yaratılış Destanındaki Benzerleri.” Millî Folklor, S. 39, Güz-1998, ss. 38-45.

452 Anadolu’daki Alkarısı inancı hakkında bk. Orhan Acıpayamlı. Türkiye’de Doğumla İlgili Adet ve İnanmaların Etnolojik Etüdü. Ankara: Sevinç Matbaası, 1974, ss. 75-84; Türk dünyasındaki örnekleri için bk. Alimcan İnayet. Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi: Yalmavuz/Celmoğuz. İzmir: Kanyılmaz Matbaası, 2007; Şamirza Turdimov. “Türk Dünyasında Albastı.” Aktaran: Selami Fedakar, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S. 3, İzmir, 1999, ss. 263-264; Albastı’nın diğer Türk boylarındaki adlandırmaları ve özellikleri hakkında bk. Abdülkadir İnan. “Alruhu Hakkında.” Makaleler ve İncelemeler. Ankara: TTK Yayını, 1987, (2. Baskı), ss. 259-267.

453 Sarıgül Bahadırova. “Karakalpak Halk Nesrinde Mit, Efsane ve Añız.” Aktaran: Pınar Dönmez-Fedakar, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. S. 8/1, Kış, 2008’de yayımlanmak üzere kabul edilmiştir

454 Türk kültüründe sayılarla ilgili ayrıntılı bilgi için bk. H. Avni Yüksel. “Türk Folklorunda Sayılar.” Milli Kültür, C: 3, S: 4, Ankara, Eylül-1981, ss. 46-49; H. Avni Yüksel. “Türk Folklorunda Yedi Sayısı.” Milli Kültür, C: 3, S: 5, Ankara, Ekim-1981, ss. 48-51; H. Avni Yüksel. “Türk Folklorunda Dokuz Sayısı.” Milli Kültür, C: 3, S: 6, Ankara, Kasım-1981, ss. 32-35; Annemaria Schimel. Sayıların Gizemi. Çev. Mustafa Küpüşoğlu, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000.

455 “Cengiz Han.” İslam Ansiklopedisi C. 7, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993. ss. 367-369.

456 Altay yaratılış destanı hakkında bk. Bahaeddin Ögel. Türk Mitolojisi. C. 1, Ankara: TTK, 1998, ss. 431-483.

457 Metin Ergun. Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi. C.1, Ankara: TDK Yayını, 1997, s. 179.

458 M. M. Kutlu. “Geleneksel Çoban Bayramları ve Fırat Havzasında Yaşayan İzleri.” Fırat Havzası II. Folklor ve Etnografya Sempozyumu (5-7 Kasım 1987) Bildirileri. Elazığ, 1989, s. 199-206.

459 Dnepr.

460 Bu efsane, Metin Ergun. Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi. C. 2. Ankara: TDK, 1997. s. 766’den alınmıştır.

461 Bu efsane, Metin Ergun. age. s. 764’den alınmıştır.

462 Bu efsane, Metin Ergun. age. s. 767’den alınmıştır.

463 Toranğıl: Büyük bir ağaç çeşidi.

464 Sultan Süyin, Sultan Hüseyin Baykara adının Karakalpaklar arasında kullanılan şeklidir.

465 Toranğıl: Büyük bir ağaç çeşidi.

466 Toranğıl: Bir tür büyük ağaç.

467 Şakırım: YaklÂşık bir km. uzunluğundaki ölçü birimi.

468 Dat: Leke, kir, kırgınlık.

469 Jer töle: toprağın kazılıp, üstü alelusul örtülerek yapılmış yer evi.

470 Patpelek: Kamış ve kâğıttan yapılan ve ucuna ip bağlanan pervane şeklindeki çocuk oyuncağı.

471 Dalbay (Dalbağan): Av kuşlarını kola alıştırmak için kullanılan, av kuşunun içini boşaltıp tulum şeklinde dikilen deri. Av kuşunu kola alıştırmakta kullanılan yöntemlerden biridir.

472 Jupar: Hoş koku, hoş kokulu bitki.

473 Köközek ve Terbenbes: Karakalpakistan’ın şehirlerinden biri olan Moynak yakınlarındaki iki bölgenin adı.

474 Koldavlı: Karakalpak uruklarından birisi.

475 Karabaylı: Şomanay ve Hocaeli arasında bir bölge.

476 Oba Hastalığı: Kolera.

477 Şomanay: Karakalpakistan’da bir şehir.

478 Müyten: Karakalpak uruklarından birisi.

479 Kegey: Akağaca benzer bir tür ağaç.

480 Kalın: Başlık parası.

481 Tulpar: Çok hızlı koşa at.

482 Belini sar-: Tedbirli olmak manasında kullanılan bir deyim.

483 Jegden: Eskiden kadınların giydikleri başı ve bedeni kapatan ipekten dokunmuş üst giysisi.

484 Makariya veya Makaria bugünkü Midilli Adası’nın eski adlarından biridir.

485 Teren: Dipsiz çukur.

486 Taylak: Bir yaşını geçmiş, iki yaşını aşmamış deve yavrusu.

487 Tahiya: Takke. Vakım: Birisine ait yer, vakıf.

488 Kerege: Çadırın tahtadan yapılan yan kısmı.

489 Şanarak: Çadırın tepesindeki açıklığı oluşturan çember.

490 Uvık: Keregeyi şanarağa bağlayan eğik ağaçları bağlamaya yarayan kolon.

491 Küy: Ezgi, melodi.

492 Böten: Yabancı, farklı.

493 Bıtpıldık: Bıldırcın.

494 Karakalpak Türkçesindeki “şoş-”fiilinin, Türkiye Türkçesinde karşılığı “kork-”; “ürk-”tir.

495 Hakki: Göz boyayıcı, aldatıcı.

496 Sak: Dikkatli.

497 Nokay: Çobanların köpeği çağırış şeklidir. Bu şekilde seslenince köpeğin daha hızlı geldiğine inanılır.

498 Üki: Puhu kuşu.

499 Japalak: Baykuş.

500 Muradhasıl ( Beyoğlu): Baykuş.

501 Kırgıy: Bozdoğan.

502 Sevkele: Karakalpak kadınlarının özel günlerde kullandığı yerel baş giysisi.

503 Mergiya: Dağlarda yetişen ve ilaç yapımında kullanılan bir bitkidir. Mehirgiya veya Turan Jenşeni adlarıyla da bilinen bu bitki Tükiye’de “Hayat Kökü” , “Çin veya Kore Jenşeni” olarak bilinir ve ömrü uzattığına inanılır.

504 Edem: Yakışıklı erkek.

505 Kaska: Fakir, çaresiz.

506 Anda: Ant içen kişilerden her biri, kan kardeş.

507 Kudamda: Dünür.

508 Dalakepter: Kumru (Dala: Bozkır; Kepter: Güvercin).

509 Kumar: Heves, arzu, istek, merak.

510 Pısık: Açıkgöz, kurnaz, uyanık.

511 Şımşık: Torgaydan (aladoğan) daha küçük yabani bir kuş.

512 Karakalpak Türkçesindeki “moyun” kelimesinin Türkiye Türkçesindeki karşılığı “boyun”dur. “Kara Moyun” Karakalpak kavimlerinden birisinin adıdır. Özel isim olması nedeniyle, metinde Türkiye Türkçesindeki karşılığı yerine, Karakalpak Türkçesindeki “Kara Moyun” ifadesi kullanılmıştır.

513 Bütün Türk boylarında tanınan Dede Korkut’un adının Karakalpak Türkçesindeki karşılığı “Korkıt”tır, fakat Türkiye Türkçesinde “Korkut” olarak bilinmesi nedeniyle, metinde özel ismin orijinal şekli yerine Türkiye Türkçesindeki şekli kullanılmıştır.

514 Karakalpak Türkçesindeki “jana” kelimesinin Türkiye Türkçesindeki karşılığı “yeni”dir. “Jana” bir nehrin adıdır. Özel isim olması nedeniyle, metinde Türkiye Türkçesindeki karşılığı yerine, Karakalpak Türkçesindeki “Jana” ifadesi kullanılmıştır.

515 Pirlepes: Türkiye Türkçesindeki karşılığı “Sözün Pîri”dir. Özel isim olduğu için metinde orijinal şekli korunmuştur.

516 Dutar: Bir tür telli çalgı.

517 Jiyen Jırav: Karakalpakların en ünlü jıravı (destan anlatıcısı).

518 Kara ev: Otağ, çadır.

519 Şanarak: Çadırın tepesindeki açıklık.

520 Baksı: Karakalpak destan anlatıcısı.

521 Şımbay: Katakalpakistan’ın bir şehri.

522 Bakan: Ucu çatal sopa, çadırlarda kullanılan direk.

523 Meş: Bir tür tahıl.

524 Erejep Tentek; “Aptal Erejep”, Karakalpak mizah tiplerinden biridir.

525 Birunu, Törtkül ve Ellik Kala, Karakalpakistan’da bulunan şehirlerdir.

526 Ernazar Alaköz: Karakalpakların Hive Hanı’na karşı gerçekleştirdiği isyanın başkahramanı.

527 Tiyek: Telli çalgılarda bulunan köprü.

528 Ernazar Alaköz: Karakalpakların Hive Hanı’na karşı gerçekleştirdiği isyanın başkahramanı.

529 “Ak evli”: Yönetici tarafından cezalandırılan kişiler, ceza alameti olarak ak çadırda ve insanlardan uzakta yaşar.

530 Ernazar Alaköz: Karakalpakların Hive Hanı’na karşı gerçekleştirdiği isyanın başkahramanı.

531 Şımbay: Karakalpakistan’ın şehirlerinden birisi.

532 Müyten: Karakalpak uruklarından biri.

533 Tiyre: Uruğun alt bölümü.

534 Baksı: Destan anlatıcısı.

535 Atşök: Guguk kuşu.

536 Hocaeli, Konırat ve Kıpçak Karakalpakistan’da bulunan şehirlerdir.