GöNÜlden esiNTİler: (6) peygamber (1) Hz. Âdem

(Ve kulnâ: Ya Âdemüskün ente ve zevcükelcennete ve külâ minha raga-dan haysü şi’tüma velâ takraba hezihişşecerate vete künâ minezzâlimiyn.)
Meâlen - (35) “Ey Âdem! Eşin ve sen cennette kal, orada olandan istediğiniz yerde bol bol yiyin yalnız şu ağaca yaklaşmayın; yoksa zâlimlerden olursunuz.” dedik.
Âdemüskün, (Sen ve eşin cennette sakin olun.)

Bu cennetin yeryüzü arz cenneti mi; yoksa, feza da ayrı bir gökyüzü cenneti mi, olduğu hakkında az da olsa ihtilâf vardır. Alimlerin çoğunluğu bu cennetin dünya dışında olduğu kanaatindedirler. Genel yorum da bu yöndedir; ancak bazı âlimler de Âdem’in yeryüzünde yüksek bir yerde var edildiğini ve oradan aşağı düzlüğe indirildiğini, ifade etmektedirler.

Tevrat ismiyle bugün elde bulunan kitapta da, Âdem’in (aden) cennetinde, dünyada yüksek ve verimli bir bahçede var edilip çorak arazi düzlük yere indirildiği bildirilmektedir. Bilindiği gibi “cennet” (sık ağaçlık, yeşillik, ağaçların sıklığı yüzünden yerin görülemediği saha) demektir.
Âdem ve Havvâ’nın iskân edildiği cennetin, Hakk’ın indinde bir mahal yeri olduğu gibi, her bir insânın içinde bulunduğu mertebesi itibariyle de pek çok özellikler ifade et-mektedir. Bir kimse eğer gaflet ve hayal içinde yaşıyorsa, bu yaşamı geçici dünya hayal cenneti’dir.
Eğer bir kimse şeriat ehli ise, yapmış olduğu fiillerinden meydana gelen fiil cenneti’ nde yaşıyor demektir.
Eğer bir kimse tarikat ehli ise, yapmış olduğu fiil ve zikirlerinden meydana gelen duygular cennet’inde yaşıyor demektir.
Eğer bir kimse idrâk ve irfân ehli ise, idrâkinden ve irfâniyyetinden meydana gelen âriflik cennetinde yaşıyor demektir.
Her türlü mertebede olan kimselerin orada iskân edilmesi ve oradan indirilmesi çok, çok değişiklikler arz etmektedir. Ne kadar şahıs varsa o kadar cennet yaşamı ve oradan indirilme hikâyesi vardır. Bunların hepsinin yazılma imkânı tabiiki yoktur; ancak genele hitab edecek yönlerinin yazılma imkânı vardır ki; bu hususta genel bir yaşam bilgisi ortaya çıkmış olsun. (Biz yine Âdemiyyet mertebesinde yolumuza devam etmeye çalışalım.)
(Kûlnâ) “Biz dedik ki!” hitabı zâtî’dir, yani Cenâb’ı Hakk zâtından zâti bir oluşumu kendi kelâmından, kelâm-ı İlâhi’si olan Kûr’ân-ı Keriym’inde aracısız olarak ifade etmektedir ki; gerçekten çok mühim bir zât-i oluşumdur.
Âdem (a.s.)’ın mevzuunun başında (Rabb’ın meleklere dedi ki) ifadesiyle buradaki (biz dedik ki) ifadesi arasında irfan ehli açısından çok büyük farklar vardır.

“Ya Âdemu üskün” “Sakin olun oturun.”, (Nerede?) “Sen ve eşin şu cennette…” “Sekene” (Sakin oldu.) fiilinden bir emri bildiren (üskün) fiili Hakk’ın emridir. Hakk’ın emri ise farzdır, yani belirtilen mahalde oturmak farzı yerine getirmektir, o ise mutlak itaattir. Yine bu fiilin (ism-i zaman, ism-i mekân) hali, (mesken)dir. Bahsedilen “mesken” ise cennet ismiyle ifade edilmiştir. (ismi faili) sâkin “oturan” (ismi mef’ul’u) meskûn “oturulan yer”dir.
Aynı kelimeden türeyen miskin sözcüğü de vardır ki; hiçbir şeyi olmayan, hiçbir şeyi olmadığı için de “mutlak sakin” olup hareket edemeyen, yoksul, (fakr) fukaranın da altındadır.
İşte Cenâb-ı Hakk, Âdem ve Havvâ’ya, miskin yani kendi varlığından fakr’a düşmüş, size ait bir varlığınız olmadığı halde İlâhi hakikatlerle cennet denilen yerde (üskün) “Sakin olunuz.” buyurmuştur.
Ve devam ederek: “İstediğiniz yerde yemişlerinden bol bol yiyiniz.” Bu yemişler bedeni > fiziki, olmakla beraber, esmâ-i, sıfat-i, ve zât-i ilimler > yemişler’dir ki; kişinin zâhir, bâtın, beden ve rûh gıdalarıdır.
Kişi hangi mertebede ise o mertebenin ve daha aşağısının yemiş ve meyvelerinden yiyebilir. Bulunduğu mertebenin üstündeki meyvelerin yenilebilmesi ancak ehlinin tarif ve telkinleriyle mümkün olabilmektedir. Aksi halde yemeye kalkması kendisine fayda yerine zarar verir.
“Ancak şu ağaca yaklaşmayın.” hükmü; o mertebede henüz Âdemiyyet’ in tenezzül kemâli ortaya gelmediğinden, emmâre ve levvâme özellikleri oluşmamıştı.

İşte bu emir ortaya konunca, Âdemiyyet mertebesinde yani, Âdem ve Havvâ zuhurunda, levvâme ve emmâre mertebeleri uyandırılarak faaliyete geçirilmeye başlanmıştır. A’yân-ı sabiteleri hükmü ile kendilerinde, a’dem de > yoklukta, yani kuvve de olan bu iki mertebe, (emr-i teklifi)ye karşı, (emr-i irâdî) olarak kuvveden fiile, zuhura çıktı ki; bu oluşum, “sakin > miskin” olan, kendi kendi ile olmayan, Âdem ve Havvâ’nın varlığında Hakk’ın (şâe) bâtınen dilemesi oldu. Çünkü bütün bu âlem de meşiye-i İlâhi’nin yani Allah’ın dilemesinin dışında hiçbir şeyin olması mümkün değildir. Eğer oluyorsa, oraya Allah’ın saltanatı tesir edemiyor demektir ki “acz”dir. Hakk için de böyle bir şey tahayyül bile edilemez.

Cennet’in sonsuz ağaçları içerisinde belirtilen o ağaca yaklaşmaları, Âdem’le Havvâ’nın belki de hiç olmayacaktı, özellikle cennetin sol tarafında meydana getirilen bu ağaca dikkat çekilerek varlığından özellikle bahsedilmesi diğer ağaçlar gibi sıradan bir ağaç olmadığı, varlığında çok büyük hikmetler ve özelliklerin olduğu kolayca anlaşılmaktadır. Bu hususa tekrar devam edeceğiz.
“Yoksa zâlimlerden olursunuz." “Zâlimûn” “zâlim”in çoğuludur. O ağaca yaklaşıldığı zaman ne olacağı açıkça belirtilmektedir.
Zâlim= lügatta, (zulmeden, haksızlık eden, yani ortalığı karartan)

Zulmet= ise lügatta, (karanlık) demektir.
Bu Âyet-i Keriyme’de çok hasas dengelere dayalı iki husus vardır:
- Birisi; dışarıdan yapılan emr-i teklifi’yi dinlemeyip o ağaca yaklaşırsa bâtınına karşı, yere inip onu zora ve zarara sokacağından zâlimlerden olacaktır.
- Diğeri; ise iç bünyede var olan emr-i irâdiyye’ye uyup o ağaca yaklaşmaları neticesinde yere inip orada kendi gerçek kimliklerini müşahede edip tekrar geldiği bâtın âlemindeki a’ma’iyyet, yani (sevâd’ı a’zâm) “büyük karanlık” mertebesine ulaşmış olacaktır ki; her iki mânâda da kişi zâlim hükmüne girmiş olacaktır.
- Birisi: Kendi beşeriyyeti’nin karanlığına girip kalması.

- Diğeri ise: Aslına ulaşıp, beşeriyyeti’nin aslında kaybolması, yani karanlığa girip hükmünün hakikati itibariyle istilâ edilip yok olmasıdır.

Bu hususa da başka Âyetler’de tekrar devam edeceğiz.





(Feezellehümüşşeytanü anha fe ahracahüma mimma kânâ fihi fekûlnâh bitu bagdüküm libagdin adüv veleküm filardı müstekarrun ve metaun ilâhiyn)
Meâlen - (36) Şeytan oradan ikisinin de ayağını kaydırdı, onları bulundukları yerden çıkardı. Onlara, “Birbirinize düşman olarak inin, yeryüzünde bir müddet için yerleşip geçineceksiniz.” dedik.
Meâlde, (Şeytan oradan “cennetten” ikisinin de ayağını kaydırdı.) Hükmünü çok iyi incelememiz lâzım gelmektedir. Şeytanın gücü Âdem ve Havvâ’yı mutlak mânâda cennetten çıkartmaya kâfi gelmez.
Ancak; (Şeytan Âdem ile Havvâ’yı cennette, yerlerinden kaydırdı.) olur. Cennetten kelimesinin sonundaki (n) harfi fazladır ve mânâyı da bozmaktadır.
Onlar cennetin rûhâni mahallinde oturuyorlar iken, nefsâni mahalline, beşeriyyetlerine doğru kaydırdı demektir.
Yukarıdaki Âyetlerde o varlıktan iblis olarak bahsediliyor iken burada ilk def’a şeytan olarak bahsedilmektedir ki; iki oluşum arasında fark vardır. (iblis-telbis) işin aslına vakıf olmadan inkâr yani secde etmemek; burada ise şeytan’lık yani bozgunculuk vardır. (şey-tan) bu âlemde görülen ne kadar varlık varsa hepsi bir şey dir. Şey’ in cem’i yani çoğulu eşya dır ki; mânâsı malümdur. Gördüğümüz her bir şey de eşya’dandır. Tan ise, iki tan-tan yan yana gelince (tantana) olur.
(Tantana) ise lügatta= “tan tan” diye seslenme, ses çıkarma, şa’şaa, debdebe, patırtı, gürültü, gösteriş diye geçer. Hâl böyle olunca kısaca ifade edersek, (şeytan) kelimesi, (eşyanın tantanalı sesi)dir diyebiliriz.
İşte iblis âlemde ne kadar şey’iyyet varsa hepsinden (tantana) ile zuhur edip muhatabını şaşırtma yollarını arar. Bu ölçüleri bilen kimse âlemin tantanasına kanmaz, bil-meyen ise meraklı ve boş bakışlarla eşyadan gelen bu tantanalara kolayca kanar. İşte bu oluşumu meydana getiren iblis bu faaliyeti itibariyle (şeytan) ismini alır ki; ilk def’a yaptığı (tantana) bu Âyet’i Keriyme ile Âdem ve Havva’ya olup, onları cennetin sağ tarafında olan letafetten, rûhaniyyet’ten, sol tarafta olan kesafete yani beşeriyyet’ine doğru ayaklarını kaydırması o’nun şey-tan-iyyet’indendir, diyebiliriz.
İşte nerede böyle bir (tantana) var ise iyi bilinmelidir ki; onun arkasında iblis vardır ve şeytaniyyet vasfını orada kullanıyor demektir ki; o mahalde hepsinin ayağını kaydırmıştır diyebiliriz.

Üzülerek ifade etmek istiyorum ki; günümüzde bu hali çok mübalâğalı olarak kullanan ve istismar eden reklâm yapımcı ve yayımcılarının hiçbir sınır tanımadan ya- yımladıkları (tantanalı) görüntü ve seslendirmelerinin kaynağı, iç bünyelerinde bulunan vehim hayal gücünün kontrolsuz olarak sahnelendirmeleridir, diyebiliriz.

“Onları bulundukları yerden çıkardı.”
Yani cennetin mânevi ve rûhani nimetlerinden ayaklarını kaydırıp beşeriyetlerine doğru uzaklaştırdı.
“Birbirinize düşman olarak yeryüzüne ininiz.”
Cennetten çıkarılma ALLAH’ın hükmüyle bu Âyetle sabittir. (ihbitû) “İniniz.”dir. Bazınız, bazınıza düşman olarak, derken üç varlıktan, yani Âdem, Havvâ ve şeytan’dan bahsedilmekte ve üç yapı > karakter belirtilmektedir. Ayrıca ilgili melekler de yeryüzüne onlarla birlikte indirilmiştir.
Âdem = Hakikat-i İlâhiyye’yi,

Havvâ = Hakikat-i nefsâniyye’yi

Şeytan = Hakikat-i vehim ve hayaliyye’yi ifade etmektedir.
Zâhiren her ne kadar bunlar birbirlerinden ayrı, zıt, düşman gibi gözüküyorlar ise de bâtınen birer mertebe ve geçiştirler. Bunlardan her biri kendini ayrı gördüğü sürece düşman hakikatini idrak edip, anlayıp eğittiğinde de dost olur.
Âdeme, yani hakikatine ulaşmak için (şeytan)dan Havvâ’ya, oradan Âdem’e geçmek gerekir.
A’dem’den beşeriyyet’ine inmek için’de, Âdem’den Havvâ’ya, oradan beşeriyyet’ine nefsâniyyet’ine, yani şeytaniyyet’ine dilersen geçer öyle yaşarsın, her iki yönde de orta mahal Havvâlık’tır, yani üretkenliktir. (İhbitû - ininiz) İlâhi kelâmında, evvelâ bu üç mertebenin kıyamete kadar gelecek kopyalarına hitap vardır.
Onlar da, Mânâ âleminden ef’âl âlemi olan bu madde âlemine, burada kimliklerini bulsunlar diye ininiz hitabına her dünya ya gelenler bâtınen muhatap olurlar.
“Orada bir müddet için yerleşip geçineceksiniz.” dedik.
Âdem (a.s.)ın var edilmesinden evvel onun yaşayabileceği yeri, yani arz > dünya, üzerinde yaşanacak hale getirildi, bu da gösteriyor ki; Âdemin cennetteki iskânı zaten geçicidir. Eğer orada ebedi kalacak olsaydı dünya denilen hanesi inşa edilmezdi. Orada yaşayacak kimseler olacak ki o yer inşa edilmiş olsun. Yaşanmayacak yeri inşa etmek ise yersizdir.
Âdem’ler, Havvâ’lar ve şeytan > iblisler, bu dünya âleminde kendilerine tanınan süre müddetince yaşayıp ihtiyaçlarını giderip müddetlerinin sonunda ayrılacaklardır ki; zaten de öyle olmaktadır.
İşte buraya gelip yaşamanın gayesi ihbitû “İniniz.” hükmü ile batından zahire doğru inip, orada kendini bulup, es’adi “çıkınız > yükseliniz” hükmü ile, indirilen asli makamına kendini tanıyarak ulaşması emridir’ki; mi’râc’ı hakikidir. İnmeden çıkmak olmaz.




(Fetelâkka Âdemu min rabbihi kelimatin fetebe aleyhi innehü hüvettev-vabürrahiym.)
Meâlen - 37.” Âdem Yüce Rabbi tarafından bir kısım kelimeler aldı. Onun üzerine tövbe eyledi. Tövbeleri ziyadesiyle kabul eden, pek ziyade merhamet sahibi olan ise ancak o Kerem sâhibi Rab'dır.”
Bu kelimelerle tövbe etti, tövbesi kabul edildi, zaten o tevbeleri kabul eden çok merhametlidir. (Bu tevbe Âyet-i ileride gelecektir.)





(Kûlnahbitû minha cemian fe immâ ye’tiyenneküm minnî hüden femen tebia hüdaye felâ havfun aleyhim ve lâhum yahzenune.)
Meâlen – (38) Dedik ki: “O cennetten hepiniz aşağı ya ininiz. Eğer benim tarafımdan size bir hidayet gelir de her kim hidâyetime tâbi olursa artık onlar için bir korku yoktur. Ve onlar mahzun da olmayacaktır.”
İkinci def’a bu ifadenin kullanılması, cennetten indirilmenin Hakk’a ait olmasındandır. Yukarıda ifade edildiği gibi, şeytan onların sadece ayaklarını kaydırdı cennetten indirmedi; çünkü bu güç onda yoktur.
“Size bir hidayet gelince…”
Yeryüzüne indiğinizde size şeriatım olan, Hâdî ismimin zuhurları gelecektir ki; bunlar zât-i tecellimin her mertebedeki mahalleridir.
“Her kim hidayetime tabi olursa...”
Eğer yeryüzüne inilmeseydi, sıfat-ı İlâhiyye’ler ve esmâ-i İlâhiyye’ler, ef’âl-i İlâhiyye’ler olarak hakikatleri itibariyle zuhura çıkamayıp batında kalırlar idi. O zaman da gizli hazinede olanlar bilinmez idiler. Halk’ta Hakk’ta bâtında kalır, faaliyete geçemezler idi. Yeryüzüne inilmesiyle zıt isimler de faaliyet sahasında yerlerini aldılar; böylece sevap günah, iyi kötü, faydalı faydasız hususlar bilinmiş oldu.
“Onlar için bir korku yoktur. Ve onlar mahzun da olmayacaktır.”
Yani, kim ki; gelen, “Hâdî” hidayet ehline uyarsa eğitiminin neticesinde kendi beşeri varlığından geçmiş olacağından kendine ait olan hayal ve vehimden kurtulmuş olacağından, hayal ve vehmin bir neticesi olan korku, zaten o mahalde kalmamış olacaktır.
Gönlü mutmain olan bir kimsenin hayalî ve vehmî korkuları olmaz. Bugün böyle olduğu gibi gelecekte de böyle olur. Gelecekte mahzun da olmazlar. Bütün bunlar birer eğitim meselesidir. Ve ilk hâdî Âdem’dir. Bu Âyet-i Keriyme’leri de böylece özet olarak gördükten sonra tekrar yolumuza devam edelim.
Kûr’ân-ı Keriym; Â’raf Sûresi; (7/10-26) Âyetlerinde de bu hususlarda çok dikkat çekici hakikatler vardır, hep birlikte incelemeye çalışalım.




(Velekad mekkennâküm fil erdı vecealnâ leküm fihe meayişün kaliylân ma teşkürune.)
Meâlen – (10) “ Andolsun ki, sizi yerde yerleştirdik ve size orada birçok geçim vâsıtaları meydana getirdik, siz ise pek az şükredersiniz.”





( Ve lekad halâknâküm sümme savvernâküm sümme kûlnâ lilmelâike-tiscüdü li Âdeme fesecedü illâ iblisü lem yekün minessacidin.)
Meâlen – (11)”Andolsun ki sizi yarattık > halk ettik sonra size şekil verdik. Sonra da Âdem'e secde ediniz diye meleklere emrettik, derhal secde ettiler. Ancak iblis, o secde edenlerden olmadı.”
Bu iki Âyet-i Keriyme’nin baş tarafları her ne kadar birbirlerine benziyor gibi ise de iki ayrı ifade ve iki ayrı oluşumu açık olarak belirtmektedirler. (Allah’u a’lem) Allah daha iyisini bilir.
(10)uncu Âyet-i Keriyme ile yeryüzünde bizden evvel yaşayıp geçen bir Âdem neslinden bahsedilmekte, diğer (11)inci Âyet-i Keriyme’de ise bizim Âdem’imizden ve bu devrelerde yeryüzünde yaşayan bizlerden bahsedilmektedir.
Küçük bir bilgi olması bakımından ifade etmeliyiz ki; bizler ve yaşadığımız ”Âdem> Muhammed” (s.a.v.) nesli yeryüzünde yaşayan yegâne nesiller değiliz”dir.
Bu dünya üzerinden bizden evvel nice nesiller geçti bizden sonra da geçecektir.
(11)inci Âyet-i Keriyme’nin benzer muhtevası geçtiğimiz sayfalarda ifade edilmiş idi. (12)nci Âyet-i Keriyme de ifade edilmiş idi, burada biraz daha değişik yönlerine değinerek yolumuza devam edelim.




Meâlen – (12) Buyurdu ki: “Sana emrettiğim zaman seni secde etmekten ne men etti?” Dedi ki: “Ben ondan hayırlıyım, beni ateşten yarattın, onu ise çamurdan yarattın > halk ettin.”
Bakara sûresi (30) Âyeti’nde Âdem’in hilkatine meleklerin gizli itirazları belirtildiği gibi, bu Âyet-i Keriyme’lerde de iblisin itiraz ve aksi görüşleri ifade edilmektedir.
İmkân dahilinde incelemeye çalışalım:
Şuur ve idraklerimize sunulan bu sahnede, bir mutlak hâkim ve sahip, üç de oyuncu görmekteyiz. Bunlar (1) Hakk, rububiyyet mertebesi itibariyle. (1) Âdem, (2) melekler (3) iblistir. Mutlak hâkim olan Hakk; kendinde mevcud mânâların birer kimlik kazanarak zuhura çıkmalarını diledi, bu yüzden mânâlar lâtif birer varlık olarak rububiyyet mertebesi itibariyle varlıklarını bulmuş oldular ki; bu ilk kesret mertebesidir.
Bu mertebeden yukarıdaki, sıfat mertebesinde Tevhid > birlik olduğundan varlıkların sadece ilmi oluşumları vardır, bu ilmi oluşumlar lâtif varlıklar olarak esmâ mertebe- sinde kimliklerini bulurlar.
İşte idrâklerimize sunulan bu sahnenin yeri esmâ mertebesidir. Bahsedilen cennet de; (esmâ) isimler cennetidir. Burada esmâ-i İlâhiyye’nin lâtif kimlikleri, mânâlarını lâtif olarak ortaya koymaktadırlar ki, bir aşama sonra bu mânâlar kesif varlıklar olarak uzun sahnede, ef’âl âleminde, yerlerini almaktadırlar.
Bir bakıma esmâ mertebesinin tamamı cennettir; çünkü oradaki lâtif varlıklar henüz fiziki mânâda ef’âl mertebesine (ihbit) inmediklerinden kendilerinde fiili mânâda acı ve ızdırap oluşmaz ve bu tür sıkıntıları yaşamazlar. Dolayısıyla oranın tamamı onlara göre cennet hükmündedir.
İlâhi program gereği, birinci oyuncu Âdem-i mânâ zuhura gelmiş meleklere secde emri verilmiş, melekler secde etmiş, iblis ise etmemiş idi.
Bu secdenin Âdem’in şahsında, gelecek bütün Âdem neslinide kapsadığı açıktır; çünkü Âdem’in neslinden, Âdem’den çok daha kemalli halifeler gelmiştir ve emir umumidir. Melekler ve iblis ile bütün âlemdeki varlıklaradır. Çünkü insân (ekmelü mahlûkat) “mahlûkatın kemallisi” ve (ahsen’ü takvim) “en güzel kıvam > oluşum”da var edilmiştir ki zât-i zuhurdur.
Âdem’e secde Hakk’a secdedir. Ancak bir şeyi gözden kaçırmamak gerekir, Âdem’ den kasıt gerçek halife insân mânâsını taşıyan, onun hamili > taşıyanı olan insânlardır, yoksa her insân görüntüsünde olan, kendinden (gerçek varlığından) habersiz olarak yaşayan vücud heykellerine değildir.
Aslında gerçek mânâda kendi hakikatlerini bulmuş, bilmiş, olmuş insânlar da bu fiilin kendilerine yapılmasını istemezler. Kâ’be-i Muazzama taştan inşa edildiği halde oraya doğru bütün müslümanlar secde etmektedirler. Kâ’be-i Muazzama’da bir farz namazı vakti herkes secde halinde iken, bir vinç ile Kâ’be-i Muazzama birkaç metre kadar yukarıya kaldırılsa, görülen manzaranın hali, yuvarlak saf halkalarında herkesin birbirine secde ettiği aşikâr olarak ortaya çıkmış olacaktır.
Ancak bu görüntü öyle sıradan bir görüntü değil, Azamet-i İlâhiyye’nin secde sırrı içerisinde apaşikâr ortaya çıkmasıdır. Bu secde esnasında karşılıklı iki özellik vardır. Biri mutlak abdiyyet, diğeri ise Ulûhiyyet’tir ki; insânda ikisi cem olmuştur. Bu özellik hiçbir varlıkta ve mertebede fiilen yoktur. Bunun faaliyet alanı dünya, zamanı da secde zama- nı dır. Öyle hikmetli bir oluşumdur ki; ancak Bâtınî hakikatini hikmet ehli olanlar anlar.
Secde hakikatinin aslı, başını > alnını, toprağa değdirmektir. Bilindiği gibi toprak hikmet’tir, ve insân’ın en hikmetli yeri de başı ve beyninin ön tarafı olan şerefli alnıdır.
Oraya rabıta yapılması da bu yüzdendir. İşte insân’ın en üst, melekûte bakan başındaki İlâhi hikmetini, en alt denilen toprağa ve oranın hikmetine secde halinde değdirdiğinde kendinde İlâhi mânâda iki hikmetin birleşimi ortaya çıkar ki; bu, tevazu içerisindeki Azamet-i İlâhiyye’dir. Çünkü toprak aynı zamanda tevazuyu ifade eder ve beşer cinsinin de zâhiren ana maddesidir.
Zâhir ve bâtın oluşan ve buluşan bu iki hikmet, en son düzeyde yapılan tevazu secdesiyle en ileri derecedeki insânlık kemâlâtına sahibini ulaştırır. Çünkü insân’a gelen gerçek İlâhi bilgiler, “gökten > yukarıdan”, “arzdan > aşağıdan” gelir. İblis bunun farkında olmadığından, oralardan kişilere saldıramaz. Daha sonraki Âyet-i Keriyme’lerde de ifade edileceği üzere insânlara; önden, arkadan, sağdan, soldan, olmak üzere dört yönden saldırır. Üst ve alttan saldıramaz, tesiri yoktur.
İşte Kâ’be-i Muazzama’da yapılan secdelerin hakikati, karşılıklı duran kişilerden birinin, kendinde mevcud abdiyyet mertebesi itibariyle karşısına düşen kişinin Ulûhiyyet’ine secde hükmündedir. Aynı oluşum karşı taraf için de geçerlidir. O da kendinde bulunan Abdiyyet’i ile diğerinde bulunan Ulûhiyyet’ine ettiği secdedir ki; böylece karşılıklı adalet sağlanmış, insân asaletine yaraşır iki mertebe tevazu ve azamet birlikte yaşanmış olmuştur.
Kâ’be’i Muazzama, taştan yapılan bir bina olduğu halde, içerisinde zât-i tecelli olduğundan secdegâh olmuştur. İşte oraya yapılan secde, Kâ’be’i Muazzama’nın taşlarına değil, orada oluşan yoğun zât-i tecelli’yedir.
İşte; İlâhi tecelli dolayısıyla, sert taşlar lâtifleşip secdeye müstehak oluyorlarken taştan çok yumuşak olan ve aslı hikmet olan toprak binada bulunan, gönül ismi verilen o muazzam gönül Kâ’be’sine neden secde edilmesin. Zâten orası Hadîs-i Kûdsî’de de belirtildiği gibi, (halâkâl Âdeme alâ sûretihi) yani, “Allah Âdemi kendi sûreti üzere halk etti.” yani bütün Ulûhiyyet özellikleri ile halk etti demektir. İşte bu yüzden, Âdem (a.s.) gerçek secdegâh ve halife’dir. İlk secde emri de melekleredir.
Âdemiyyet sahnesinde oluşan faaliyette Cenâb-ı Hakk’ın ilk emri secde’dir. Melekler uymuş, iblis uymamıştır. Bu oluşumu değerlendiren Âdem, secdenin kendine yapılma sebebinin, kendinde bulunan İlâhi hakikatler olduğunu anladığından ve secdenin İlâhi bir fiil olduğunu da anladığından yeryüzüne ilk indirildiğinde bir cum’a sabahı idi ve ortalık karanlık idi, cennette oluşan secde fiilini, dünyada bu sefer kendisinin Hakk’a yapması lâzım geldiğini düşünerek, yeryüzünde ilk fiil olarak secde yapmıştır; hava aydınlanmaya, güneş çıkmaya başlayınca da bir secde yapmıştır.
İşte bu yüzden, sabah namazı Âdem (a.s.) hatırasına iki rek’ât namaz olarak farz olmuştur. Cenâb-ı Hakk’ın meleklere ilk emri secde, ümmet-i Muhammed’e ise (Ikrâ’) “oku” dur. Yani; “zât-î tecell”i olarak bildirdiğim bu hakikatleri oku, iyi değerlendir demektir. (Bu hususta Vâhy’ ve Cebrâil isimli kitabımızda geniş bilgi vardır, oraya bakılabilir.)
O zaman kısa bir tereddüt geçiren melekler, hemen secde etmişler, iblis ise bu hakikatlerin farkında olmadığından kendi bireysel “kıstas” ölçüleriyle değerlendirme yoluna giderek, O’nun secde edilebilecek bir varlık olmadığı kanaatine vararak secde etmemiştir.
İblis de bir kuvvet olduğundan, o da bir melektir; ancak yapısı nurdan daha ağır olan, Nefes-i Rahmâniyye’den bütün âlemlere yayılan buhar içindeki “hâr”dan > ateş’tendir”. Bu yüzden birimselliğe, kendi bireysel yaşamına, aklına, dönük değer yargıları daha ağır basmakta, bu yolla bazı kıstas ve ölçüler yaparak fikir yürütebilmektedir.
Meleklerin böyle bir özellikleri olmadıklarından, emr-i İlâhiyye’ye itaatten dışarıya çıkamazlar; çünkü bu itaatin başka bir türlüsünü işletecek mekanizmeleri yoktur.
Mevzu ile ilgisi olması dolayısıyla Hz. Mevlânâ’nın mesnevisinden küçük bir bölümü de buraya almayı uygun gördüm.
Âdem’in cismâni sûreti olan bu heykel, bu kalıp, bir örtü ve perdeden ibârettir. Bu sûretle ilgili olan mânâ ki, hakikat-i insâniyye’den ibarettir ve bu hakikat ise, sûret-i İlâhiyye’den ibaret ve (Allah) ism-i câmi’inin mahzarıdır. Kâ’be-i Muazzama ism-i zât’ın mahzarı olması itibariyle, nasıl ki bil-cümle secdelerin kıblesi olmuş ise, zât isminin mazharı olan bizim hakikatimiz dahi öylece secdelerin kıblesidir. Ve bu mânâya işareten Ebu’l- Hasan Harkani (r.a.) “Eğer benim hakikatime ârif olsaydınız bana secde ederdiniz.” Buyurmuştur. (Fusûsu’l-hikem Âdem fassı sayfa (163)

Tekrar Âyet-i Keriyme’ye dönerek yolumuza devam etmeye çalışalım.