BİRİNCİ ÜSUL
İnsan zatən və öz-özlüyündə agah bir varlıqdır. Belə ki, onun zatı eynilə agahlıqdır və ya onun xəmiri agahlıqla yoğrulmuşdur. Biz əgər əvvəl insanın «mənliyinin» vücuda gəlməsini, daha sonra öz «mənliyindən» agah olduğunu düşünsək, səhv etmiş olarıq. İnsan mənliyi ilə agahlıq eyni zamanda vücuda gəlir. Bu vücudagəlmə prosesində agah olan, yə᾽ni agahlığın özü və agah olunan şey eyni hesab olunurlar. Agahlıq mənliyinin özünə bərabər olması, eyni bir həqiqətdir.
İnsan sonrakı mərhələlərdə, yə᾽ni az-çox başqa varlıqlarla tanış olandan sonra, zehnində öz şəklini canlandıraraq özü ilə tanış olur. Başqa ifadə ilə desək, vasitəli elm yolu ilə özünü tanıyır. Amma o, başqa varlıqlarla tanış olmazdan əvvəl də, vasitəsiz elm yolu ilə özünü tanıyırdı.
İnsan özündə belə bir agahlıq hiss etdikdən sonra, daha özündən soruşmur ki, görəsən mən varam, yoxsa yox? Və ya əgər varamsa, bəs kiməm? və s. Çünki vasitəsiz elm yolu ilə əldə olunan agahlıqda, heç bir şübhəyə yer qalmır.
Dekartın əsaslı səhvlərindən biri onun şübhəyə yer olmayan «mən varam» məsələsində şübhə edib, «mən fikirləşirəmsə demək varam» məfhumu ilə bu şübhəni aradan qaldırmaq cəhdi olmuşdur. İnsanda fitri agahlığın olması bir həqiqətdir. Bu agahlıq sonradan qazanılası deyil, cəbri xəlq olunmuş insan mənliyinin necəliyidir. Məhz buna görə də insanların də᾽vət olunduğu agahlıqla, onda olan cəbri surətdə yaradılmış agahlıq arasında böyük fərq vardır.
Qur᾽ani-kərim ana bətnindəki rüşeymin əmələ gəlmə prosesini bəyan edərkən axırıncı mərhələyə yetişdikdə buyurur:
Dostları ilə paylaş: |
