Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

Mahsulotlarni jo’natish va sotishni hujjatlashtirish. Tayyor mahsulotni xaridorlarga (buyurtmachilarga) chiqarish tashkilotlarda tegishli birlamchi hisob-kitob hujjatlari – yuk xati asosida amalga oshiriladi. Yuk xatianing standart shakli sifatida M-15 shakl “Materiallarni chetga chiqarish yuk xati”dan foydalanish mumkin.
Buxgalteriya bo’limi tashkilotning boshqa bo’linmalari (sotish, qo’riqlash va boshqalar) bilan birgalikda tizimli ravishda tayyor mahsulot va boshqa aktivlarning omboridan chiqib ketishini va haqiqiy jo’natilganini tekshirib boradilar. Buning uchun yuk xatlari ma’lumotlari va yuk xatlarini qayd qilish jurnalining muayyan grafalarini taqqoslash yo’li bilan amalga oshiradi.
Tayyor mahsulotlar jo’natish yuk xati va korxonaning boshqa shunga o’xshash birlamchi hujjatlar asosida (odatan sotish bo’limi) belgilangan shaklda ikki nusxa hisobvaraq-faktura yoziladi, birinchi nusxasi xaridorga beriladi va ikkinchi nusxasi sotish kitobida qayd qilish va qo’shilgan qiymat solig’i hisoblash uchun MEBda qoladi. Hozirgi paytda EHMlardan keng qo’llanilgani uchun hisobvaraq-fakturalar elektron shaklda xaridorga yuborilyapti. Bu haqda Soliq kodeksining 47 moddasida atroflicha tushuntirish berilgan.
Mahsulotlar, tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishda yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar, ushbu tovarlarni (xizmatlarni) sotib oluvchilarga hisobvaraq-fakturani taqdim etishi shart.
Hisobvaraq-faktura, qoida tariqasida, elektron hisobvaraq-fakturalarning axborot tizimida elektron shaklda rasmiylashtiriladi.
Realizatsiya qilinayotgan tovarlar (xizmatlar) qiymati o’zgarganda, shu jumladan etkazib berilgan tovarlar yoki ko’rsatilgan xizmatlar narxi o’zgargan yoxud miqdori (hajmi) aniqlashtirilgan hollarda, sotuvchi sotib oluvchiga ushbu Soliq kodeksida nazarda tutilgan tartibda qo’shimcha yoki tuzatilgan hisobvaraq-fakturani taqdim etishi shart.


9.4. Tayyor mahsulotlarni baholash

Tayyor mahsulotni baholash usullaridan birining optimal variantini tanlash tashkiliy xususiyatlariga, ishlab chiqarish va xo’jalik faoliyatining o’ziga xos xususiyatlariga, iqtisodiy siyosatning nisbatan uzoq muddatga mo’ljallangan maqsadlariga bog’liq. Mumkin bo’lgan variantlardan hech biri barcha sharoitlar uchun ideal emas, har biri o’z ijobiy va salbiy tomonlariga ega va tashkilotning moliyaviy-xo’jalik faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari va u tomonidan to’lanadigan soliqlar miqdoriga mumkin bo’lgan oqibatlar va ta’sirni chuqur tahlil qilgandan keyin qo’llanilishi kerak.

Shunday qilib, buxgalteriya hisobida tayyor mahsulot (bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmatlar)ni quyidagi usullardan biri bilan baholash mumkin:
- mahsulotning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha, bunda mahsulotning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi uni ishlab chiqarish uchun sarflangan barcha xarajatlar yig’indisiga teng, deb hisoblanadi. Bu baholash usuli nisbatan kamdan-kam hollarda, asosan individual ishlab chiqarish korxonalarida, mahsuloti cheklangan va barqaror yoki aniq bashorat qilingan talabga ega tashkilotlarda qo’llaniladi. Bunday holda, kalkulyatsion ob’ektlar ba’zan mahsulot qismlariga va yirik tarkibiy elementlarga bo’linadi. Natijada mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi uning alohida tarkibiy qismlari uchun xarajatlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Tayyor mahsulotni har kuni ishlab chiqarish va sotishni amalga oshirayotgan, mahsulot turlari cheklangan korxonalarda ham tayyor mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha baholash maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu baholash variantining kamchiligi shundan iboratki, ob’ekt bo’yicha barcha ishlar bajarilishi va hisobot oyi oxiriga etmasdan mahsulot tannarxini hisoblashda aniqlikka erishib bo’lmaydi. Shu bilan birga, ushbu baholash tizimi noqulay, ko’p vaqt talab qiladi, qo’shimcha xarajatlarni taqsimlashning etarlicha asoslariga ega bo’lmasa, bu mahsulot, ish va xizmatlarning ayrim turlarining haqiqiy tannarxini noto’g’ri hisoblashga olib keladi;
- rejali (me’yoriy) ishlab chiqarish tannarxiga ko’ra, hisobot oyi uchun rejali (me’yoriy) ishlab chiqarish tannarxidan haqiqiy ishlab chiqarish tannarxining og’ishi aniqlanadi va alohida hisobga olinadi. Bu baholashning ijobiy tomoni uning joriy buxgalteriya hisobi, rejalashtirish va hisobotdagi birligidir. Biroq, yil davomida rejali (me’yoriy) tannarx tez-tez o’zgarib tursa, tayyor mahsulot qoldiqlarini baholashni aniqlashtirish uchun ancha mashaqqatli ishni bajarish kerak;
- hisob narxlarda, bu holda haqiqiy tannarx bilan hisob narxi o’rtasidagi farq alohida hisobga olinadi. Yaqin-yaqingacha tayyor mahsulotlarni baholashning bu varianti keng tarqalgan edi. Uning afzalligi tovar mahsuloti hajmini to’g’ri aniqlashni kuzatish uchun muhim bo’lgan joriy hisob va hisobotlarda mahsulotlarni baholashni taqqoslash qobiliyatida namoyon bo’ladi;
- sotish (tartibga solinadigan yoki erkin bozor) narxlar va tariflarda (qo’shilgan qiymat solig’isiz). Baholashning bu turi hozirgi kunda tobora keng tarqalmoqda. Bu usul ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan buyurtmalar va ishlarda qo’llaniladi, unda hisob-kitob narxlari buyurtmachilar bilan oldindan kelishilgan tannarx kalkulyatsiyasiga asoslanadi va odatda hisoblashish uchun kelishilgan individual narxlar yoki mahsulot etkazib berish barqaror bozor narxlarida amalga oshirilganda ishlatiladi.
Tayyor mahsulot hisobida hisob narxi va rejali (me’yoriy) tannarxni qo’llaganda, unda ishlab chiqarilgan mahsulot hisob narxidan haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi o’rtasidagi og’ishlarni hisoblash zaruriyati paydo bo’ladi. Bu joriy buxgalteriya hisobida baholash turidan qat’iy nazar mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish tartibida jo’natilgan haqiqiy tannarxning yakuniy natijasini hamda oy oxiriga kelib omborlarda tayyor mahsulot qoldig’ini aniqlash imkonini beradi.
Og’ish foizi oy boshidagi mahsulot qoldig’i va shu oyda ishlab chiqarilgan mahsulotlar haqiqiy tannarxini shu mahsulot hajmining hisob bahosidagi qiymatiga nisbati sifatida hisoblanadi.
9.1-jadvalga ko’ra bu foiz hisob baholaridagi qiymatning 1% ga teng bo’ldi.
Jo’natilgan mahsulot qiymati va ombordagi oy oxiridagi qoldiq qiymatini hisoblangan foizga ko’paytirib og’ish summasining qaysi miqdori sotilgan mahsulotga va qaysi qismi mahsulot qoldig’iga tegishli ekanligini aniqlaymiz (3 600 000 x 1% / 100% = 36 000; 3 600 000 + 36 000 = 3 636 000; 600 000 x 1% / 100% = 6 000; 600 000 + 6000 = 606 000.
9.1-jadval
Jo’natilgan mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisoblash

№	Ko’rsatkich	Belgilangan hisob narxi (ming so’m)	Haqiqiy tannarx (ming so’m)	Og’ish (+,-)
1	Tayyor mahsulotning oy boshidagi qoldig’i	400 000	407 000	+ 7 000
2	Ishlab chiqarishdan qabul qilindi	3 800 000	3 835 000	+ 35 000
3	Jami	4 200 000	4 242 000	+ 32 000
4	Og’ish, %	x	x	1,0
5	Tayyor mahsulot sotish uchun jo’natildi	3 600 000	3 636 000	+ 36 000
6	Tayyor mahsulotning oy oxiridagi qoldig’i	600 000	606 000	+ 6 000

Og’ishlarning manfiy yig’indisi qizil storno usuli bilan, musbat - odatdagi yozuv bilan belgilanadi.

Oy boshidagi tayyor mahsulot qoldiqlari to’g’risidagi ma’lumotlar o’tgan oy uchun shunga o’xshash bayonnomadan yoki joriy buxgalteriya registrlaridan olinadi. Ishlab chiqarishdan olingan mahsulot qiymati analitik hisob ma’lumotlari asosida qabul qilingan hisob narxlarida aniqlanadi.
Amalda, 9.1-jadvaldagi hisob-kitoblar bir xil tovarlar guruhlari uchun (taxminan bir xil rentabellik bilan) amalga oshiriladi, bu esa og’ishlarni hisoblashda katta aniqlikni ta’minlaydi.