Guliston davlat universiteti karshibayeva lolaxon klichevna, egamqulov husniddin erkaboyevich

1.13- rasm. Geokriminogen vaziyatning hududiy xususiyatlari

Geokriminologiya jinoyatchilikning hududiy xususiyatlarini o‘rganish bilan birga, ayni paytda uning hududlarda yilning turli mavsum va vaqtlarida sodir etidishini, jinoyat sodir etgan shaxslarning sotsial demografik tarkibi hamda alohida turdagi jinoyatlarning sharoit va sabablarini ham tadqiq etadi. 1.13-rasm.

Geokriminogen vaziyatning shakllanishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyotining hududiy tomonlariga aloqador bo‘lgan o‘zgarishlar bilan belgilanadi. Jinoyatchilik geografiyasining muammolari murakkab bo‘lganligi sababli ular turli fan soha mutaxassislarining ilmiy hamkorligini talab etadi. Jumladan, jinoyatchilik geografiyasining vujudga kelishida kriminologiya fanining roli juda katta. Shuningdek, u aholi geografiyasi, sotsiologiya, psixologiya, demografiya fanlari bilan ham uzviy bog‘liq holda rivojlanadi.
Jinoyatchilik tushunchasi mohiyati va mazmuni. Jinoyatchilik mamlakatda ma’lum vaqtda sodir etilgan barcha jinoyatlar tizimidan iborat o‘zgaruvchan sotsial voqealikdir. Jinoyatchilik- ijtimoiy buzilish, salbiy hodisa bo‘lib mamlakat yoki mintaqalarda ro‘y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar uning holatiga, miqdor hamda sifat ko‘rsatkichlariga va hududiy tarkibiga bevosita ta’sir etadi. Jinoyatchilik ijtimoiy voqea sifatida, eng avvalo, aholiga tegishli. Aholining soni, dinamikasi, joylashuvi, milliy va jinsiy tarkibi, migratsion harakati hamda bandlik holati kabi omillar bilan bog‘liq.
Kriminologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar: A.I. Dolgova, V.N. Kudryavtsev, I.I. Karpets, N.F. Kuznetsova, M.I. Kovalev, A.M. Yakovlev va A.I. Alekseev, A.B. Saxarov,G.M. Minkovskiy va boshqalar.
So‘nggi yillarda kriminologlarning ilmiy ishlarda ishtirok etishini jinoyatchilikka qarshi kurashni qonunchilik bilan tartibga solishni ta’minlash. Ichkiyangi kriminalistlar chet ellik olimlar bilan faolroq hamkorlik qila boshladilar.
Kriminologik tadqiqotlar, unifikatsiyani muvofiqlashtirishda muhim ro‘l o‘ynaydi nazariy qoidalar va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishda rus olimlarining harakatlari Kriminologik uyushma jinoyatchilikka qarshi kurashni takomillashtirishda muhim rol o‘ynaydi (Prezident - prof. AA Dolgova).
Chet elda kriminalistika bo‘yicha birinchi asarlar XIX asrning ikkinchi uchdan biriga to‘g‘ri keladi. Shu munosabat bilan fransuz yozuvchisi G.A. Freiger, ingliz Nina G. Mayxyu. Jinoyatchilikning nazariy muammolari E. Dyurkgeym (Fransiya) tomonidan ishlab chiqilgan,R. Merton (AQSh), P.A. Sorokin (rus sotsiologi, umrining katta qismini yashagan AQSh), G. Tard (Fransiya) va boshqalar.
Jinoiy xatti-harakatlarning sabablarini tushuntirishga xos yondashuv asosliZ. Freyd (Avstriya). U odamlarning xulq-atvori asosan yo‘qligi bilan bog‘liq deb hisoblagan ongli impulslar va ikkita asosiy instinkt - jinsiy aloqa va tajovuz.1966 yilda ingliz tilidagi “Tabiat” jurnalida kriminalistning ma’ruzasi chop etildi. P. Jakobs, bu erda aqliy zaif erkak bemorlarning 3,5% kasalligi aytilgan Shvetsiya qamoqxonalaridan biridagi jinoyatchilarga qo‘shimcha bo‘lganY xromosoma. Bundan u qo‘shimcha X xromosomasi bo‘lgan erkaklar -tug‘ma jinoyatchilar (ma’lumot: erkaklarda xromosomalarning birikmasi XY, ayollarda - XX.XYY xromosomalari to‘plami bo‘lgan erkaklar tajovuzkorlikni kuchaytirgan).