Guliston davlat universiteti karshibayeva lolaxon klichevna, egamqulov husniddin erkaboyevich

1.8-rasm. Kriminologiya fanining obyekti




1.9-rasm. Biokriminologiyani obyekti quyidagilar tashkil qiladi
Y
uqoridagilardan kelib chiqib fanni “GEOKRIMINOLOGIYA” deb nomlasak maqsadga muofiq deb bilardim. Fanni obyekti sifatida quyidagilarni keltirish mumkin.
1.10-rasm. Geokriminologiya fanining obyektini quyidagilar tashkil qiladi
Jinoyatchilikni o‘rganish geografiyasi: politsiya va boshqa huquqni muhofaza qilish organlari faoliyati samaradorligini hududiy taqsimlash masalalari; aholining jinoyatchilikdan qo‘rqish darajasi; aholining jinoiy adliya organlariga munosabati; jinoyat qurboniga aylanishning hududiy xavfi, shuningdek, jinoyatchilik darajasi va tuzilishi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni, ma’lum bir hududda yashovchi aholining zichligi, tuzilishi va migratsiyasi, uning yashash, ishlash, dam olish sharoitlari, madaniyat, milliy urf-odatlar va boshqa kriminologik ahamiyatga ega xususiyatlar.
Dunyoda kriminologik vaziyatning ko‘plab umumiy rivojlanish qonuniyatlari mavjud bo‘lganda, uning mintaqalarida, turli mamlakatlarda va bir mamlakatning turli ma’muriy-hududiy birliklarida jinoyatchilik ko‘pincha o‘z darajasida sezilarli darajada farq qiladi (100 ming aholiga to‘g‘ri keladigan jinoyatlar soni yoki 1 kv. maydon uchun), tuzilishi va dinamikasi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, turli mamlakatlardagi jinoyatchilik ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farqlar juda muhimdir. Xuddi shunday rasm bir mamlakatning turli hududlarida kuzatiladi.
Masalan, shuni takidlash joizki 1995 yilda Qo‘shma Shtatlarda, umuman mamlakat bo‘yicha 13,9 million “og‘ir” (sakkiz turdagi) jinoyatlar qayd etilgan yoki 100 ming aholiga 5,8 ming harakat. Ammo o‘sha yili Shimoliy Dakota shtatida 2,9 ming, Arizona shtatida - 8,2 ming, Kolumbiya okrugida - har 100 ming aholiga 12,2 ming jinoyat qayd etilgan (1.11-rasm).



1.11-rasm. AQSHning shtatlarida 1995-yildagi jinoyatlarni qayd etilishi

Sobiq SSSR respublikalarida bu ko‘rsatkich 1990-yilda umuman mamlakatda 2,8 million jinoyat qayd etilgan yoki 100 ming aholiga 958 ta jinoyat, shu jumladan, Estoniyada-1511, Rossiyada-1242 va Ozarbayjonda-217 (yilda Estoniyaga nisbatan 7 baravar kam). Estoniya va Ozarbayjonda jinoyatchilik ko‘rsatkichlarining sezilarli farqlari doimiy va uzoq davom etgan. Bu tendentsiyalar davlatchilikka ega bo‘lgandan keyin ham saqlanib qoldi va hatto mustahkamlandi. 1995-yilda Ozarbayjonda 100 ming aholiga 266, Estoniyada esa 2652 jinoyat qayd etilgan, ya’ni. 10 baravar ko‘p.

Shunga o‘xshash kelishmovchiliklar an’anaviy ravishda Rossiya Federatsiyasining ta’sis obyektlarida ro‘yxatga olinadi. 1995 va 1997-yillarda. umuman Rossiyada har 100 ming aholiga 1863 va 1629 jinoyatlar, shu jumladan bu borada Tuvada-2724 va 2249, Boshqirdistonda esa-1062 va 881, Dog‘istonda bu ko‘rsatkich esa-678 va 607 jinoyatlar qayd etilgan. Hatto ijtimoiy jihatdan o‘xshash iqtisodiy, megapolislarning madaniy, demografik va boshqa parametrlari, Moskva va Sankt-Peterburg singari, jinoyatchilik an’anaviy ravishda 2 baravar va undan ko‘proq farq qiladi: 1995 va 1997-yillarda. Moskvada 100 ming aholiga 1074 va 823, Sankt-Peterburgda esa 2110 va 1650 jinoyatlar qayd etilgan. Rus millatlari orasida asosiy jinoyatlarning sababchilari spirtli ichimliklar bilan bog‘liq holatdadir.
Tadqiqot natijalari ma’lumotlariga ko‘ra, Federatsiyaning ko‘plab tarkibiy tuzilmalarida jinoyatchilik darajasidagi farqlar bir necha bor saqlanib qoldi. Umumiy jinoyatchilik darajasi bilan Rossiyada bu yil har 100 ming aholiga 2477,6, Tyva Respublikasida-3348,2, Udmurt Respublikasida-3487,7, Xakasiya Respublikasida - 3562,8, Kurgan viloyatida an’anaviy ravishda yuqori jinoyatlar - 3853,6 va Tyumen viloyatida bu undan ham yuqori-4273,9. Shu bilan birga, Rossiyaning eng notinch hududlarida ro‘yxatdan o‘tgan jinoyatchilik darajasi hayratlanarli darajada past va shuning uchun uning ob’ektivligiga ishonish qiyin: Ingushetiya Respublikasida-345,1, Dog‘iston Respublikasida-520,9, Checheniston Respublikasi-596,0. Tafovutlar 12 martaga yetadi. Bunday kelishmovchiliklar tasodifiy bo‘lishi mumkin emas, ayniqsa ko‘p hollarda ular yildan-yilga takrorlanadi. Ushbu ma’lumotlar tekshirilishi kerak. Jiddiy uslubiy asosda olingan, ular vaziyatni bashorat qilishga imkon beradi, shuningdek etarli profilaktika choralarini ishlab chiqadi
Jinoyatlar geografiyasida uning tuzilishi va dinamikasi muhim o‘rin tutadi. Jinoyatlarning har xil turlari va guruhlarini barcha jinoyatlar tarkibidagi ulushi yoki turli turdagi jinoyatlar va umuman jinoyatchilikning ko‘payishi (kamayishi) sur’atlari bo‘yicha hududiy taqsimoti kriminologik jihatdan muhim siljishlarni va ularning sabablarini aniqlashga imkon beradi. Ushbu ko‘rsatkichlar bo‘yicha jinoyatlarning hududiy taqsimoti o‘ta notekis.
Bir mintaqada yollanma jinoyatchilik tez o‘sishi mumkin, boshqasida-zo‘ravonlik, uchinchisida - voyaga etmaganlar huquqbuzarligi, to‘rtinchisida-retsidiv jinoyat. Jinoyatlarning umumiy tarkibidagi har xil turdagi jinoyatlar nisbati haqida ham shu narsani aytish mumkin. Ba’zida, ro‘yxatdan o‘tgan jinoyatchilikning past darajasi bilan, og‘ir jinoyatlar darajasi yuqori.
Masalan, bunday holat Chechenistonda umumiy jinoyatchilik darajasi umuman Rossiyaga qaraganda 4 baravar past, qasddan qotillik uchun esa 5 baravar yuqori bo‘lgan (Rossiyada qayd etilgan qasddan qilingan qotilliklar CP 22,1, Chechenistonda 100 ming kishiga 113,5). aholi). 2007-yilda vaziyat o‘zgardi: Rossiyada 100 ming aholiga 15,6, Chechenistonda-11,5 qotillik qayd etildi. Ammo bu ko‘rsatkich bo‘yicha har xil yillarda, jumladan, eng gullab-yashnagan 2007- yilda birinchi o‘rinlarni Chita viloyati-34,9, Irkutsk viloyati - 29,5, Buryatiya Respublikasi-32,6 egallagan. O‘tgan yillarda ushbu mintaqalarda qotillik darajasi ikki baravarga oshgan. 2007-yilda Dog‘istonda bu ko‘rsatkich 6,4, Ingushetiyada esa 14,2 edi.
Diagramma muallif tomonidan olingan natijalarga ko‘ra, ma’lumotlar asosida tuzildi.Davrlar davomida tahlillar shuni ko‘rsatdiki vaqt o‘tishi bilan jinoyatchilik holati ham o‘zgaradi. Yillar davomida eng yuqori ko‘rsatkichga ega bo‘lgan hududlar amalga oshirilayotgan islohatlar tufayli eng kam ko‘rsatkich qayd etiladi.