Guliston davlat universiteti karshibayeva lolaxon klichevna, egamqulov husniddin erkaboyevich

Kriminologiyaning asosiy yo‘nalishlari
- klassik maktab kriminalistika;
- neoklassik maktab kriminalistika;
- ko‘p faktorli yondashuv;
- iqtisodiy nazariya jinoyat;
- ijtimoiy psixologik nazariyalar jinoyat;
- jinoiy sotsiologik nazariya ijtimoiy tartibsizlik anomiya nazariyalari subkultura nazariyasi konflikt nazariyasi radikal nazariyalar o‘rganish nazariyasi nazariya differentsial uyushmalar, boshqaruv nazariyasi, barqarorlik nazariyasi ijtimoiy nazariyasi, ulanishlarni muvofiqliklar nazariyasi, taxminlar o‘zaro ta’sir nazariyasi (nazariya tamg‘alash) - tushuncha ijtimoiy qat’iyat jinoyat ijtimoiy nazariyasi fizika antropologik tushunchalar G‘arb adabiyotida kriminologlar va sotsiologlar o‘rtasida tortishuvlar bo‘lgan. Tomonlarning ikkinchisi «jinoyat» ni deviant (deviant) xulq-atvorga qarama-qarshi qo‘ygan. Old-ammo, kriminologiya nuqtai nazaridan deviant xatti-harakatlar butunlikni tushuntirishga qodir emas ijtimoiy hodisa sifatida jinoyatchilikning murakkabligi.
Yaqinda G‘arb adabiyotida tobora o‘sib borayotgan feminizm ta’sirida qurbon sifatida ham, jinoyatchi sifatida ham ayollarga tobora ko‘proq e’tibor qaratilmoqda.
G‘arb kriminologiyasida ilmiy bilimlarning bunday tarmog‘i rivojlandi (qisminologiya) penologiya sifatida. Bu jinoyatchilar bilan muomala, jazo to‘g‘risida ta’limotni va “qasosdan tuzatishgacha” harakati bilan bog‘liq.


1.3.Jinoyatchining shaxsi haqida umumiy tushuncha

O'rganilayotgan muammolarni chuqurroq tushunish uchun jinoyatchining shaxsini hisobga olish kerak, chunki jinoyatlar aniq shaxslar tomonidan sodir etiladi.

Mahalliy olimlarning fikricha, jinoyatchi shaxsi uning ijtimoiy xavfliligini tashkil etuvchi, jinoyat sodir etilishini belgilaydigan ijtimoiy va ruhiy xususiyatlar tizimidir. Huquqbuzarning shaxsi haqida faqat jinoyat subyektiga, ya’ni jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatangina gapirish mumkin. Jinoyat sodir etilgunga qadar shaxsning g‘ayriijtimoiy huquqbuzarlik belgilarini kriminogen, jinoyatdan oldingi, lekin jinoiy-ijtimoiy xavfli bo‘lmagan sifatlar bilan tavsiflash mumkin.
Shu bilan birga, jinoyatchi shaxsining ijtimoiy xavfliligi uni jinoyatchi bo‘lmagan shaxsdan ajratib turadi. Shaxsiy jamoat xavfliligining xarakteri va darajasi shaxs tomonidan sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik xususiyati va darajasiga, muqaddam sudlanganligiga, tasodifiy belgilariga yoki aksincha, qilmishning g‘arazliligiga mos keladi.
Shu sababli, kriminogen jinoyatchini tegishli jinoyatda o‘zining ijtimoiy xavfliligini ob’ektiv ko‘rsatgan jinoyatchining shaxsi bilan aralashtirib bo‘lmaydi. Jinoyatchi va jinoyatchi shaxsini aniqlashga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Ikkinchisi sodir etilgan jinoyatdan tashqarida, jinoyat subyektining xususiyatlaridan tashqarida mavjud emas.
Ta’kidlash joizki, prokuraturaning Butunrossiya ilmiy-tadqiqot instituti va Ichki ishlar vazirligining Butunittifoq ilmiy-tadqiqot institutida muvaffaqiyatli qo‘llanilayotgan tasvirni aniqlash usuli insonning ijtimoiy xavfi haqiqiy ijtimoiy-psixologik ekanligini ko‘rsatadi. , bir necha o‘nlab salbiy xususiyatlarning xatti-harakatlar tizimi.
Adabiyotda huquqbuzarning shaxsi tizimi uchta kichik tizimdan iborat bo‘lib, ular o‘z navbatida kichikroq kichik tizimlar va jinoyat subyektining shaxsiy xususiyatlarining tarkibiy qismlarini o‘z ichiga oladi, degan fikr mavjud. Bu ijtimoiy-demografik quyi tizim, ijtimoiy-rol (funktsional) va ijtimoiy-psixologik. Quyi tizimlar o‘rtasida sababiy, shartli va funktsional bog‘liqlik va o‘zaro ta’sir mavjud. Jinoyatchi va jinoyatchi bo‘lmagan shaxsning asosiy quyi tizimi bir xil. Jinoyatchi psixologiyasining salbiy xususiyatlari motivatsiyani keltirib chiqaradi, bu esa qilmishning sodir etilishiga sabab bo‘ladi. Motivlar shaxsning ehtiyojlari va manfaatlaridan kelib chiqadi, ular xatti-harakatlar motivlarini aktuallashtiradi va konkretlashtiradi.
Mahalliy kriminologlarning umumiy e’tirofiga ko‘ra, jinoyatchining shaxsi kriminologiya predmetining asosiy tarkibiy elementlaridan biridir. Bu muammoning ahamiyati, birinchi navbatda, jinoyatning inson qilmishi va muayyan shaxsning irodasi sifatidagi uning muhim belgilari va belgilaridan kelib chiqishida namoyon bo‘ladi. Majoziy ma’noda jinoyat va jinoyatchi o‘ziga xos jinoyat organizmining hujayralari bo‘lib, ularni o‘rganish va bilish huquqbuzarliklar profilaktikasini keyinchalik tashkil etish va amalga oshirish uchun kriminalistik material bo‘lishi mumkin.
Huquqbuzarning shaxsi, bir tomondan, umumiy sotsiologik, ikkinchi tomondan, huquqiy tushunchadir. Demak, jinoyatchi shaxsini shaxsning ijtimoiy mohiyatidan, uning ishtirokchisi bo‘lgan butun ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan bog‘liq holda, alohida ko‘rib chiqish mumkin emas. Ularning ta’siri ostida nafaqat uning ijtimoiy qiyofasi muayyan shaxsning yaxlit birligi sifatida, balki uni shakllantiradigan axloqiy-psixologik xususiyat va xususiyatlar (qarashlar, e’tiqodlar, qadriyat yo‘nalishlari, hayotiy intilishlar, intellektual va irodaviy xususiyatlar) shakllanadi.
Ko‘rinib turibdiki, jinoyatchi shaxsi deganda uning g‘ayriijtimoiy yo‘nalishi o‘zini namoyon qilgan, tashqi sharoitlar va sharoitlar bilan birgalikda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan salbiy xususiyatlar majmuini ifodalovchi jinoyat sodir etgan shaxs tushuniladi. jinoiy xatti-harakatlarning tabiati.
Yuqoridagi tushuncha jinoyatchi shaxsi tushunchasining umumiy sotsiologik va jinoiy-huquqiy mazmuni o‘rtasidagi munosabatni aks ettiradi. Har bir shaxs ijtimoiy ahamiyatga ega xususiyatlarning individual ifodasi, mavjudlik va jamiyatning ma’naviy sharoitlarini aks ettirishning individual shaklidir.
Shu bilan birga, jinoyatchi shaxsini aniqlashda salbiy xususiyatlar va xususiyatlar majmui muhim xususiyat sifatida ishlaydi. Aynan shu ijtimoiy xususiyatlar va shaxsiy xususiyatlarning kombinatsiyasi, ularning mazmuni, ijtimoiy ijobiy va ijtimoiy salbiy elementlarning nisbati jinoyat sodir etgan shaxslarning eng to‘liq tasavvurini beradi, shuningdek, qilmishning o‘zini ham, shaxsni ham tushunish va baholashga yordam beradi. kim qilgan.
Albatta, shuni yodda tutish kerakki, insonga qanday salbiy xislat va xususiyatlar xos bo‘lmasin, ular uning hayoti davomida jinoiy qilmish sifatida namoyon bo‘lmasligi mumkin, shuning uchun ham shaxs jinoyat sodir etgandan keyingina jinoyatchi deb topilishi mumkin. jinoiy harakat.
Jinoyatchining shaxsi qaysi paytdan boshlanadi va qachon tugaydi?
Umumiy fikrga ko‘ra, jinoyatni yuzaga keltiruvchi shaxsiy fazilatlar yig‘indisi jinoyat sodir etilgan paytda paydo bo‘lmaydi, balki shaxsning butun oldingi hayoti jarayonida shakllanadi. Jinoyat huquqi nuqtai nazaridan, shaxs jinoyat sodir etgan va sud tomonidan aybdor deb topilgan taqdirdagina jinoyatchining shaxsi haqida gapirish mumkin. Huquqbuzarning shaxsini bilish chegaralari qonun bilan qat'iy belgilangan va jazoni o‘tash va sudlanganlik olib tashlangan paytdan boshlab tugaydi. Bularning barchasi huquqbuzarning shaxsini tizimlilik nuqtai nazaridan ko‘rib chiqishga to‘liq asos beradi.
Ayrim kriminologlarning fikricha, shaxsning jinoiy tipiga xos bo‘lgan jinoyat sodir etish ehtimoli faqat jinoyatchi shaxs turining muayyan ijtimoiy sharoitlar bilan o‘zaro ta’siri jarayonida amalga oshiriladi. Shuning uchun ham kriminogen shaxs tipi tushunchasi jinoyat sodir etganlarning hammasini qamrab olmaydi. Maxsus kriminologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, jinoyatni kriminogen shaxs turiga xos bo‘lgan sub’ektiv belgilarga ega bo‘lmagan shaxs sodir etishi mumkin. Shu bilan birga, jinoyat sodir etmaganlar orasida salbiy kriminogen sifatlarni tashuvchilarni uchratish mumkin. Shu asosda kriminalistikada ko‘pincha uning ishtirokisiz yuzaga kelgan vaziyatning hal qiluvchi ta’siri ostida jinoyat sodir etgan tasodifiy jinoyatchining bir turi ajratiladi.
Shaxs tomonidan jinoyat sodir etish fakti va yangi jinoyat sodir etish ehtimoli (ehtimolligi) bunday shaxsning ijtimoiy xavfliligi haqida gapirishga imkon beradi. Jinoyat sodir etgan jinoyatchi shaxsning ijtimoiy xavfliligi uning ijtimoiy sifatidir. Jamoatchilik xavfi nafaqat retrospektiv, balki jinoyatchi shaxsning istiqbolli belgisidir. Huquqbuzarning shaxs turlari va aniq jinoyatchilarning ijtimoiy xavfliligi har xil. Bu ko‘plab holatlar bilan belgilanadi: qilmishning tabiati, jinoyatdan oldin va keyin ma’naviy va huquqiy deformatsiyaning barqarorligi, jinoiy va jinoyatdan keyingi xatti-harakatlarning jinoyatgacha bo‘lgan xatti-harakatlar bilan bog‘liqligi, jinoiy xulq-atvorga mikro muhitning ta’siri; va boshqa omillar.
Bundan kelib chiqib, shuni ta’kidlaymizki, shaxsning jinoiy turining mohiyatini (muammoni o‘rganishning barcha darajalarida) uning tarkibiy qismlarini tahlil qilmasdan ochib bo‘lmaydi. Jinoyatchi shaxsning tuzilishi shaxsning umumiy tuzilishiga o‘xshaydi. Inson tabiatini tashkil etuvchi uchta komponent (mohiyat va substrat) tuzilmalarning bir-biriga bog‘langan uchta quyi tizimiga mos keladi: organik, aqliy, ijtimoiy. Inson substratining tuzilishi insonning tabiiy xususiyatlarini o‘z ichiga oladi: yoshi, jinsi, konstitutsiyaviy-somatik, neyrodinamik va boshqalar. Shaxsning ruhiy tuzilishi - bu faoliyat va muloqotning ijtimoiy ahamiyatga ega shakllarini belgilovchi psixik xususiyatlar va fazilatlar yig‘indisidir. U bir nechta quyi tizimlardan iborat:
a) shaxsning qadriyat yo‘nalishlari tizimi - jamiyatda mavjud bo‘lgan qadriyatlarga nisbatan shaxsiy munosabatlar;
b) tegishli ehtiyojlarda ifodalangan va inson xatti-harakatlarining ichki belgilovchilari bo‘lgan shaxsning asosiy hayotiy funktsiyalari tizimlari;
v) shaxsning asosiy qadriyat yo‘nalishlari va shaxsning asosiy hayotiy funktsiyalari o‘rtasidagi aloqalar tizimi;
d) boshqa odamlarning bizning xatti-harakatlarimizga munosabati haqidagi ma’lumotlarning ongida aks ettirilgan ichki ijtimoiy va shaxsiy nazorat tizimi.