Guliston davlat universiteti karshibayeva lolaxon klichevna, egamqulov husniddin erkaboyevich

1.2. Geokriminogen vaziyatning soatsial geografik jihatlari

Hozirgi zamon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o‘zaro aloqador bo‘lgan uch asosiy qismga bo‘linadi
1.7-rasm. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyani bo‘linishi.

Sotsial geografiya aholini yashash tarzi va sharoiti, urf-odati, milliy qadriyatlari, dam olishi, davolanishi kabi kechadigan sotsial hodisa va voqealarning xududiy tomonlari va xususiyatlari to‘grisida ma’lumot beradi¹, hozirgi kunda sotsial geografiya fani tez rivojlanayotgan fanlar qatoriga kiradi. Bu esa mazkur fan oldiga jamiyat tomonidan qo`yilayotgan sotsial buyurtmalar bilan bog‘liqdir.

Sotsial geografiya tadqiqotlarining roli va ahamiyati mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish muammolarini xal etishda muhimdir. Endilikda uning tadqiqot doirasi kengayib bormoqda. Ushbu fan yo`nalishining noan’anaviy sohalaridan biri jinoyatchilik geografiyasi xisoblanadi. Ushbu yo`nalish sotsial geografiyaning mazmunini yanada zamonaviylashtiradi va uning amaliyligini oshiradi.
Sotsial geografiya o‘zining ichki tuzilishiga, tarkibi va unga boshqa fanlar bilan aloqa qilish imkoniyatiga ega. Binobarin, sotsial geografiya tizimida jinoyatchilik geografiyasining ham integratsion salohiyati ancha katta.
Jinoyatchilik geografiyasi ko‘proq kriminologiya va geografiya fani qirrasida o‘rganiladi. Jinoyatning sodir etilishi va uning sabablarini, jinoyatchilikning oldini oluvchi vositalar hamda jinoyat sodir etgan kishilarning shaxsini kriminologiya fani o‘rgansa, jinoyatning turli xududlarda sodir etilishi, jinoyatchilikka ta’sir etuvchi shart-sharoitlar va omillar jinoyatchilik geografiyasiga taalluqlidir. Bu muammolar bugungi kunda juda ham muhim muammolar sirasiga kiradi.
Jinoyatchilikni o‘rganish XX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi va kriminologiya nomini oldi. Kriminologiya so‘zi lotincha «Crimen»-o‘zbekcha «jinoyat» va grekcha «logos»-o‘zbekcha «ta’limot» (o‘qish, o‘rganish) so‘zlarining birikishidan hosil bo‘lgan va o‘zbek tiliga aynan tarjima qilinganda «Jinoyatchilik holidagi ta’limot» degan ma’noni anglatadi. Bunda jinoyat tushunchasi aniq bir jinoyatni emas, balki umuman jinoyatchilikni nazarda tutadi. Kriminologiya jinoyatchi shaxs sifatida o‘rganadi.
Ayrim vaqtlarda kriminologiya fanini jinoyat sotsiologiyasi, jinoyat biologiyasi deb ham ataganlar. Biz esa uning hududiy jihatlarini jinoyat geografiyasi deb atalsa ham maqsadga muofiq bo‘ladi. U o‘z mazmuniga ko‘ra, nozogeografiya, din, rekreatsiya geografiyasi singari sotsial hodisalarni o‘rganadi. Demak, jinoyatchilik sotsial voqelik bo‘lib, uning moxiyati va mazmunini geokriminogen holatning vujudga kelishi hamda rivojlanishiga ta’sir etuvchi hududiy qonuniyatlar tashkil etadi.
Jinoyatchilik geografiyasi-bu dunyoning turli mintaqalari, turli mamlakatlari yoki bir mamlakatning ma’muriy-hududiy birliklarining o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan jinoiy huquqbuzarliklarni (darajasi, tuzilishi, dinamikasi bo‘yicha) makon-vaqt taqsimoti, hajmi, tuzilishi va joylashuvi bilan odamlar hayotini tashkil etishning o‘ziga xos shakllari, ularning mehnat sharoitlari, turmushi, dam olishi, madaniyati, milliy urf-odatlari va boshqa xususiyatlariga ega bo‘lgan o‘rganilayotgan hududlarda aholidir.
Jinoyatchilik geografiyasi bir qator fanlarning tutashgan joyida va asosan makon - vaqtinchalik ijtimoiy, iqtisodiy, demografik va boshqa hodisa va jarayonlarni o‘rganadigan ijtimoiy-iqtisodiy geografiya va jinoyatni sabab-oqibat munosabatlarida o‘rganadigan kriminologiya. turli xil hodisalar va jarayonlar bilan va ushbu sharoitda unga qarshi kurash samaradorligini ko‘rsatib beradi.
XX-asrning birinchi yarmida Fransiyada jinoyatchilikning hududiy taqsimoti (jinoyatchilik koeffitsientini hududlar bo‘yicha taqsimlash xaritasi tuzilgan) to‘g‘risida dastlabki ma’lumotlar olingan (A. Quetelet). O‘shandan beri jinoyatchilik va huquqbuzarliklarning hududiy taqsimoti turli mamlakatlarda va umuman dunyoda o‘rganilgan (BMT va Interpol sharhlariga ko‘ra).
Mamlakatimizda, boshqa mamlakatlarda bo‘lgani kabi, jinoyatchilikning hududiy taqsimlanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar jinoyatlar sodir etilgan joyida birlamchi ro‘yxatga olinganligi ma’lumotlari asosida shakllantiriladi, keyinchalik ular tumanlar ichki ishlar idoralarining rasmiy hisobotlarida umumlashtiriladi. Shaharlar, viloyatlar, hududlar, respublikalar va umuman Rossiya Federatsiyasi. “Jinoyatchilik va huquqbuzarliklar” oylik operatsion materiallarida va har yili nashr etiladigan statistik to‘plamlarda, Federatsiyaning barcha tarkibiy tuzilmalarida (respublikalar, hududlar, viloyatlar, avtonom viloyatlar, avtonom okruglar, Moskva va Sankt-Peterburg shaharlarida) jinoyatchilik va uning ayrim turlari to‘g‘risida ma’lumotlar) majburiydir.
Kartogrammalarda jinoyatchilik geografiyasi eng aniq ko‘rsatilgan. Bundan tashqari, barcha aholi punktlari va jinoyatchilik joylari bo‘yicha ma’lumotlar yig‘iladi. Ushbu ma’lumotlar federal miqyosda umumlashtirilgan shaklda nashr etiladi: shahar va qishloqlarda jinoyatchilik, ko‘chalarda, temir yo‘l stantsiyalarida, uylarda, do‘konlarda va boshqalar. Jinoyat sodir etilgan joyni belgilashda jinoyat geografiyasi jinoyat topografiyasiga aylanadi.
Jinoyatchilik geografiyasi kriminologiya va geografiya o‘rtasida shakillangan fan hisoblanadi. Bu fanni nomini “Geokriminologiya” deb nomlasa maqsadga muofiq deb bilaman. Kriminologiya bilan biologiya fanlari o‘rtasida shakillangan “Biokriminologiya” deb nom olgan edi.
Kriminologiya fanining obyekti: jinoyatchilikning ijtimoiy salbiy hodisa sifatida jamiyatda mavjudligi va o‘zgarib borishi hamda uning profilaktikasi bilan bog‘liq keng doiradagi ijtimoiy munosabat tashkil etadi.