Guliston davlat universiteti

Muloqotning axborotlar almashish vazifasi;

Faoliyatni tashkil etish;

Rollarni almashish;

O‘zini birovning o‘rniga qo‘yish;

1. Muloqot jarayonida axborotlar almashish. Dars jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi orasida ma’naviy, moddiy qadriyatlar haqida fikr almashinadi. Muloqot ma’lumki, har doim ikki tomonlama amalga oshadi. O‘qituvchi o‘quvchilarga faqat turli fanlardan ma’lumotlar berib qolmasdan, balki, ularni o‘zlaridagi tushuncha, dunyoqarashlarini qo‘rqmasdan, tortinmasdan aytishga, fikr almashishga o‘rgatadi. O‘qituvchi o‘quvchilarda ta’lim motivatsiyasini, ichki intilishlarini hosil qiladi. Ularni o‘qituvchi o‘zi bilan birga ijodiy izlanishga yetaklaydi(turli muammoli darslar namuna sifatida o‘tilishi mumkin. Nima uchun “Hasan-Husanning yoyi, kamalak paydo bo‘ladi?»”, “yerning tortishish kuchi bo‘lsa, nima uchun samolyot va raketalar osmonga ucha oladi?” kabi savollar berish mumkin).
Pedagoglardan V.A.Kan-Kalik muloqot tuzilishini 4 bosqichga bo‘ladi. Bu bosqichlar quyidagilardan iborat:

1. 
   Guruhda bo‘ladigan muloqotni oldindan modellashtirish: o‘tiladigan material har tomonlama, fikran har xil vaziyatda o‘ylab ko‘riladi. O‘ylab ko‘rish faqat o‘qituvchi rolida emas, balki o‘quvchining o‘rniga o‘zini qo‘yib fikrlab ham ko‘riladi. Masalan: “Men 16-17 yashar o‘quvchiman, menga berilayotgan dars, tushunchalar, bilimlar tushunarlimi?” deb o‘quvchining o‘rniga o‘zini qo‘yib fikrlaydi o‘qituvchi.
   
2. 
   “Kommunikativ hujum” bosqichi: Guruhda tez ishga kiritish texnikasi, o‘quvchilarga tez ta’sir eta olish malakalari tushuniladi.
   
3. 
   Muloqotni boshqarish bosqichlari: o‘quvchilarning muloqot tashabbusini qo‘llab-quvvatlash, dialogik muloqotni tashkil etish, guruhda yuzaga kelgan vaziyatga qarab o‘zining muloqot shakli va mazmunini o‘zgartira olish.
   
4. 
   Muloqotni tahlil etish. Muloqotning maqsadini, vositasini va natijalarini tahlil qilib, yutuq, kamchiliklar haqida xulosa chiqarish.
   

V.A.Kan-Kalikning fikricha, o‘quvchilar bilan tezlik aloqasiga kirishish zarur, ularda “Bizlar” tushunchasini hosil qilish, o‘quvchilarning diqqatini tezlik bilan jalb eta olish kerak. Bularning hammasi yangi o‘qituvchi bilan guruh o‘rtasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan to‘siqni yo‘q qiladi.
O‘qituvchida ba’zan guruhdan qo‘rqish yuzaga keladi. Buning sabablari 2 ta:

1. 
   Jismoniy to‘siq – o‘quvchilardan o‘zini uzoq tutish.
   
2. 
   Ijtimoiy to‘siq – o‘zini o‘quvchilardan yuqori qo‘yish bilan yuzaga keladi. Har qanday to‘siqni muloqot bilan, muloqot shakli bilan bartaraf etish mumkin.
   

Muloqotning shakl jihatdan ikki tomoni mavjud: bu munosabatga o‘qituvchining verbal va noverbal harakatlari kirsa, o‘zaro munosabatlarga: o‘quvchining ehtiyojlari, motivlari, ichki intilishlari, qiziqishlari kiradi.
Agar o‘qituvchi o‘quvchilarga ijobiy-hissiy munosabatda bo‘lsa, o‘quvchilar uning o‘tayotgan faniga qiziqadilar. Bunday o‘qituvchi bilan o‘quvchilar erkin, yaqin va ishongan holda munosabatda bo‘ladilar. Bunday o‘qituvchilarning darslarida ish samaradorligi ortadi.
O‘quvchilarga yomon munosabatda bo‘lish, ularga nisbatan munosabatning o‘zgarib turishi, o‘quvchilarning bunday pedagogga ishonmasliklari, o‘rtasida to‘siq paydo bo‘lishiga, shuningdek, bu o‘qituvchiga nisbatan laganbardorlik, ikkiyuzlamachilik, ishonmaslik kabi salbiy ko‘rinishlar yuzaga kelishi mumkin.
Shuni ta’kidlash joizki, ayrim o‘qituvchilarning talabchanliklarining pastligi oqibatida guruhlarda yetarli darajada tartib-intizom bo‘lmaydi.
Jismonan kuchli, tartibsiz o‘quvchilar kuchsiz o‘quvchilarni xafa qiladilar, guruhga o‘zlarining salbiy ta’sirlarini o‘tkazadilar.
Agar avtoritar shaklda ish yurituvchi o‘qituvchining guruhiga diqqat bilan qarasak, ish samaradordek ko‘rinadi. Ammo, bu guruhda mustaqillik, izlanish kam bo‘ladi. Jamoada jipslik, hamkorlik bo‘lmaydi.
Sotsiologlarning fikricha, bunday guruhda – asabiy bolalarning soni ko‘p bo‘ladi. Guruhda doimo qattiqqo‘llik, baqiriq-chaqiriq o‘quvchilarning asabini ishdan chiqaradi. Avtoritar shaklda ish yurituvchilarni qanchalik maqtashmasin, - u bola uchun zararli.
Eng yaxshi ish yuritish shakli – demokratik shakldir. Bunday ish yuritishda ish samaradorligi ozroq past bo‘lishi mumkin. Ammo, o‘quvchilar mustaqil fikrlash, mustaqil faoliyat ko‘rsatishga o‘rganadilar. O‘quvchilar iqtisodiy fikrlashga, hamjihatlikka o‘rganib boradilar.
Guruhni boshqarishning eng yomon turi – bu yuqorida ta’kidlanganidek, liberal shaklidir. Bunday ish olib borilgan guruhda tartib-intizom yo‘q, ish samaradorligi esa past bo‘ladi. Shunday qilib, avtoritar shaklda ish yuritish o‘qituvchi ma’naviy madaniyatining pastligini, pedagog sifatida yaxshi shakllanmaganligini ko‘rsatadi va shu sifatlarni o‘quvchilarga yuqtirishi mumkin.
Pedagogik muloqot dars va darsdan tashqari jarayonda o‘quvchilar bilan ijobiy psixologik muhit yaratishdan iborat. Noo‘rin, noto‘g‘ri pedagogik muloqot o‘quvchilarda o‘ziga ishonchsizlik, qo‘rqib gapirish, erkin faoliyat ko‘rsatishdan qo‘rqish keltirib chiqaradi. O‘quvchilar iloji boricha o‘qituvchining istagini bajarishga uning ko‘ngliga qarab ish tutishga o‘rganadilar. Bolalar ikkiyuzlamachi bo‘lib qoladilar. Yosh o‘qituvchilarning o‘quvchilar bilan muloqotini tahlil qilishi ularning faoliyatida quyidagi kamchiliklar borligini ko‘rsatdi:

1. 
   O‘quvchilar bilan yaqin munosabatning yo‘qligi.
   
2. 
   O‘quvchining ichki ruhiy holatini tushunmaslik.
   
3. 
   Darsda pedagogik boshqarish usullarini bilmaslik.
   
4. 
   Sharoitga, pedagogik vazifaga qarab o‘zining munosabatini, maqsadini qayta qura olmaslik.
   
5. 
   Nutq malakalarida qiyinchiliklar va o‘z ruhiy holatini boshqara olmaslik. Ko‘pgina yosh o‘qituvchilar pedagogik faoliyatlarining boshlang‘ich davrlarida o‘quvchilar bilan o‘z munosabatini va muloqotini qaysi uslubda qurishga qiynaladilar. Shunday munosabatlardan ba’zilarini keltiramiz.
   

“Qattiq intizom” pozitsiyasi(yoki modeli). Bunday o‘qituvchi o‘z faoliyatining birinchi kunidan boshlab o‘quvchilarni qattiqqo‘llik bilan, avtoritar usulda boshqarishga o‘tadi. Lekin u shu guruhdagi hamma o‘quvchilarning ruhiy, asabiy holatlarini inobatga olmaydi. Bunday o‘qituvchilarning darslarida faqat qobiliyatli, tez o‘zlashtiruvchi o‘quvchilargina faol qatnashadilar. Asab va ruhiyati kuchsiz, tortinchoq, qo‘rqoq bolalar esa kundan kunga darslardan bezib ketishi kuzatiladi.