Gülseniyye

HABEŞ EL-HÂSİB

Ahmed b. Abdiltâh el-Mervezî (ö. 250/864'ten sonra) Astronomi ve matematik bilgini.

Türkistan'ın Merv şehrinde doğdu. Ha­yatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Öm­rünün büyük kısmını Bağdat'ta geçirmiş, Abbasî halifeleri Me'mûn ve Mu'-tasım-Billâh dönemlerini görmüştür. Bu­rada uzun süre kalmasından dolayı Bağ­dadî nisbesiyle de anılır. Habeş onun adı mı lakabı mı olduğu kesin olarak bilin­memekte, belki fazla esmerliğinden do­layı bu şekilde tanındığı tahmin edilmek­tedir. Hâsib lakabı ise onun matematik-çiliğiyle ilgilidir. 829-864 yıllan arasında Bağdat'ta astronomi gözlemleri yaptığı bilinmektedir. Yüz yılı aşkın bir süre ya­şamış⁴⁰⁴ ve muhte­melen 864-874 yılları arasında vefat et­miştir.⁴⁰⁵ İbnü'l-Kıftî'den öğrenildiğine göre oğlu Ebû Cafer de astronomi bilgisi ve aletlerinin ya-pımcılığıyla ünlü bir kişidir.

Kaynaklarda, İslâm astronomi âlimi ve matematikçilerinin ilk neslinden olan Habeş'in ilmî hayatının başlangıç döne­minde Hint matematik ve astronomi modelini takip ettiği ve hazırlamış oldu­ğu ilk zîcde Sindhind (Siddhanta) gelene­ğini esas aldığı belirtilmektedir⁴⁰⁶. Halife Me'mûn'un himayesin­deki astronomi gözlemcileri grubunda fiilen bulunup bulunmadığı kesin olarak bilinememekle beraber onların çalışma­larını yakından takip ettiği, vardıkları so­nuçları kendi gözlem sonuçlarıyla birleş­tirip test ettiği ez-Zîcü'l-mümtehari\n-dan anlaşılmaktadır. Habeş bu eserinde ve daha sonraki çalışmalarında Hint ast­ronomisi yanında Grek astronomisini de İyi bildiğini kanıtlamış ve yer yer dışına çıkmakla birlikte zîclerini Batlamyus mo­deline göre düzenlemiştir.⁴⁰⁷ Araştırmalarının sonraki meslektaşları arasında güçlü yankılar uyandırdığı anla­şılmaktadır. Habeş'in Bağdat'ta otuz beş yıl süre ile gözlemler yaptığı yolundaki bilgiyi bugüne ulaştıran Ebü'l-Hasan İbn Yûnus, Zîcü'l-Hâkİmi'l-kebîr adlı ese­rinde onun Venüs ve Merkür'ün enlem­lerine ilişkin tesbitlerini eleştirmişse de daha sonraki birçok müellifin kendisini öv­güyle andığı görülür (EP (İng.), III, 8-9). Meselâ Ebû Nasr İbn Irak, bu zîc hakkın­da Risale iî Berâhîni amâli cedveli't-takvim iî Zîci Habeş el-Hâsib adıyla bir risale kaleme almış⁴⁰⁸, ayrıca Devtfirü's-sümût fi'I-usturlâb adlı eserinde Habeş el-Hâsib'in usturlap üze­rinde azimut halkalarının gösterilişi ko­nusundaki iki yöntemini incelemiştir⁴⁰⁹. İbn Irak'ın ünlü öğrencisi Bîrûnî de Habeş'ten "hakim" diye söz ederek ez-Zîcü'1-mümteharima atıflar yapmakta ve "rü'yet-i hilâl" me­selesinin çözümüyle ilgili olarak bu zîci Bettânrnin ünlü zîciyle birlikte anmakta­dır⁴¹⁰. Bîrûnînin ez-Zîcü'1-mümtehan'a gösterdiği il­gi bundan ibaret kalmamış, ayrıca hak­kında Tekmîlü Zîci Habeş bi'l-'üel ve tehzîbi cfmâlihî mine'z-zeJel adıyla müstakil bir eser yazmıştır. Doğrudan doğruya Habeş el-Hâsib'in çalışmaların­dan faydalanılarak hazırlanmış olan bir zîc de⁴¹¹ Cemâleddin Ebül-Kâsım b. Mah­fuz el-Müneccim el-BağdâdTye ait olup 684 (1285) tarihini taşımaktadır.⁴¹²

Habeş'in en göz alıcı başarısı, trigo­nometrik fonksiyonları küresel astrono­minin problemlerine uygulamasında gö­rülür. Bu çalışmalarında, İslâm trigono­metri tarihinde ilk defa sinüs (ceyb meb-sût) cetvellerini hazırlayan Hârizmîyi ta­kip ederek 0 = 0; 0°, 0; 15°. 0; 30°, 0; 45°, 1; 0°... 90; 0° değerleri için sinüs cetvel­leri oluşturmuş, bu arada sinüs ile "ver-sine"i birbirinden ayırmak için de ilk defa "ceyb ma'kûs" terimini kullanmıştır. Ay­rıca onun daha önce versine için "ceyb menküs" terimini kullanan Hârizmî'den daha ileri giderek bunların arasındaki ayırımı da açık biçimde ortaya koyduğu görülür. Buna göre eğer A<90° ise ver­sine = 60P - cos A = 1- cos A, A>90° ise versine = 60p + cos A ve aynı şekilde eğer A<90° ise versine90° ise ver­sine > sinüs ve eğer A = 90° ise versine = sinüstür⁴¹³. Sarton, günü­müzde tanjant karşılığı kullanılan "zil" (umbra versa) teriminin de Habeş'e ait ol­duğunu ve tanjant tablolarını ilk defa onun hazırladığını söylemektedir.⁴¹⁴

Habeş el-Hâsib. güneşin ufuktan yük­selişini gözlemleyerek vakit tayini için yeni bir yol bulmuş ve bu yol kendinden sonra gelen astronomlar tarafından da kullanılmıştır. Bu yönteme göre güneş doğuş esnasında ufuk çizgisi üzerindedir ve yüksekliği sıfır olup sonradan artmaya başlar, öğle vaktinde doruk noktasına varır; daha sonra tedricî olarak azalır ve güneş akşam saatinde ufuk noktasında kaybolur. Şu halde güneşin yüksekliği doğuşundan itibaren geçen vakit, yani bu sürede geçen saat miktarıdır.⁴¹⁵

Eserleri.

1- ez-Zîc caiâ mezhebi's-Sindhind. Salih Zeki'nin bu isimle ta­nıttığı eser. Habeş'in Siddhanta Brah-magupta adlı Hint astronomi-mate-matik klasiğine dayanarak hazırladığı ilk astronomi cetvelidir.

2- ez-Zîcü'î-müm-tehan. En meşhur eseri olup Me'mûn döneminde yapılan (yahut şahsen yaptığı) gözlemlere dayanılarak Batlamyus mo­deline göre tertip edilmiştir. Bîrünî ve hocası İbn Irak bu zîc üzerine inceleme­ler yapmışlardır.⁴¹⁶

3- ez-Zîcü'd-Dimaşkî. Salih Zeki ez-Zîcü'1-mümte-han ile aynı eser olduğunu söylemekte­dir. Ancak Süleymaniye Kütüphanesi'nde⁴¹⁷ ve Berlin Königlichen Bibliothek'te⁴¹⁸ kayıtlı bulunan iki nüshasından, içinde ez-Zîcü'l-mümtehan'a çeşitli gönderme­ler yapılan ilkinin XIII. yüzyılda istinsah edildiği anlaşılmaktadır. Bu zîcin dayan­dığı astronomik ve matematik kurallar­la parametrik değerleri inceleyen Ben-no van Dalen'a göre Yenicami nüshası­nın büyük bir bölümü Habeş'in orijinal zî-cinden aktarılmıştır⁴¹⁹. Bu nüsha üzerinde inceleme yapan Ma-rie-TheYese Debarnot da aynı sonuçlara varmıştır⁴²⁰. Berlin nüshası ise ilkinden daha müte­canis bir metindir {El2 |İngj. lif. 8).

4- ez-Zîcü'ş-şağîr. Zîcü'ş-şâh adıyla da anı­lan eser günümüze gelmemiştir. İsmi. Pehlevî dönemi astronomi yöntemlerine göre hazırlandığını akla getirmektedir.

5- ez-Zîcü'i-Me'mûnî. Salih Zeki, zama­nımıza ulaşmayan bu eserin ez-Zîcü'd-Dımaşki gibi ez-Zicü '!-mümtehan'\a ay­nı eser olduğunu düşünmektedir.

6- Kitâbü 'Ameli'I-usturtâb. İbnü'n-Nedîm, Endelüsî ve İbnü'l-Kiftînin zikrettiği kitap herhalde Risale iî usturlûbi'1-kürî⁴²¹ ve el-fAmel bi'1-usturlâ-bi'l-kün ve 'acd'ibüh⁴²² adlan alfanda bugüne ulaşan eserlerle aynı olmalıdır.

7- Kitöb iî mcfriieti'1-küre ve'l-camel bihâ. Kürenin tanımı ve astronomik rasat­larda kullanımı üzerine kaleme alınmış kısa fakat yoğun bir çalışma olup İslâm dünyasında bu konuda telif edilen ilk eserlerdendir. Tenkitli neşri R. Lorch ve P. Kunitzsch tarafından yapılarak İngiliz­ce'ye çevrilmiş ve bir incelemeyle birlikte yayımlanmış ("Habashal-Hâsib'sBook on the Sphere and It's Use", Zeitschrift für Ge-schichtederArabisch-lslamischenWissen-schaften⁴²³. ayrıca Adnan Ali Kermûş el-Ferrâcî tarafından bir başka ilmî neşri daha yapılmıştır.⁴²⁴

8- Macriietü keyiiyyeti'l-erşâd ve'l-hmel bizâti'I-halak. "Zâtü'l-halak" adlı astronomi aletinin nasıl kullanıla­cağını anlatan eserin iki nüshası bilin­mektedir.⁴²⁵

Bunlardan başka çeşitli kaynaklarda Kitâbü'1-Ebcâd ve'S-ecrâm⁴²⁶, Kitâbü'd-Devâiri'ş-şelâşi'l-mü-mâsse ve keytiyyeti'l-evşâl, Kitâbü'r-Rahâ'im ve'l-maköyîs, Kitâbü 'Ameli's-sutûhi'l-mebsûta ve'1-kö'ime ve'l-mâ-Hle ve'1-münharite gibi eserleri de zikre­dilmektedir.⁴²⁷

Bibliyografya :

Habeş el-Hâsib. Fi Ma'rifeti't-küre ue'l-ıamel bihâ (nşr. Adnan Ali Kermûş el-Ferrâcî, MMMA |Küveyt|, XXX!l/2 |1988j: İçinde). S. 241-265; İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd). s. 384; Bî-rûnî, Tahdîdü nihâyâti'İ-emâkin li-taşhîhi me-sâf&ti't-mesâkİn (nşr. Muhammed b. Tâvit et-Tancî). Ankara 1962, s. 101, 122, 181, 190, 199, 202, 205-206, 235, 245; a.mlf.. et-Âşâ-rü'l-bâkıye 'am'l-kurûnl'l-hâliye (nşr. C. E. Sachau), Leipzig 1878 -+ Leipzig 1923, s. 196, 197, 198; Said el-Endelüsî. Tabakâtü'l-ümem, Beyrut 1985, s. 140-141; İbnö'l-Kıfü", Ihbarü'l-'ulemâ', s. 117; Keşfü'z-?unûn, II, 968; Suter, Dte Mathematiker, s. 12-13; Salih Zeki, Âsâr-ı Bakiye, İstanbul 1329. I, 156-157; C. A. Nal-lino. 'limü't-felek târthuh Unde't-'Arab ft'I-ku-rûni'l-vustâ (Roma 1911), Beyrut 1993, s. 248-249; Brockelmann, GAL I. 250; SuppL, i, 393; Sarton. Introducüon, I, 545, 550, 565, 667; Sezgin, GAS, VI, 173-175, 243; Sevim Tekeli, "Habash al-Hasib, Ahtned Ibn Abdallah al-MarwaziB, DSB, V, 612-620; Marie-Therese Debarnot, "The Zîc of Habash al-Hasibt A Survey of Ms. İstanbul Yeni Camii 784/2, From Deferent to Eguant". A Votume of Studies İn the History of Science in the Anclent and Medİeuat Near East İn Honor of E.S. Kennedy (ed. D. A. King - G. Saliba), New lıbrk 1987, s. 35-69; Aydın Sayılı, The Obseroa-tory in IsUtm, Ankara 1988, s. 57-60, 65-69, 75-81; a.mlf., "Habeş el-Hâsib'in "el-Demişkf Adiyle Maruf Zic'inin Mukaddemesi (Arapça Metin ve Tercüme)", DTCFD, Xlll/4 (1955), s. 133-151; B. van Dalen. Ancient and Mediae-vat Astronomicat Tables : Mathematical and Parameter Vatues, Nedherlands 1993, s. 153-157; C. Schoy, "Beitrage zur arabischen Trigo-nometrie", ISIS, V (1923), s. 392; E. S. Ken­nedy, "ıParallax Theory in Islamic Astronomy", a.e, XLVn (1956), s. 42-43; J. L Berggren. "Habash's Analemma for Representing Azİ-muth Circies on the Astrolabe", Zeitschrift für Geschİchte derArabisch - Istamischen Wissen-schaften, VII, Frankfurt 1991-92, s. 23-30; W. Hartner, "HabasJı al-Hâsİb al-Marwazi", El2 (Ing.), III, 8-9.