Güntay Gəncalp (Cavanşir)

Fərmani-Şahi
Öncə Allah təalaya sığınıram. Biliniz ki, Şah İsmayıl Səfəvi, 1501-ci ildə zühur etdi. Cahil xalqdan bir qismini yanına topladı. Bu alçaq dünyanı və nəfsinin istəklərini ələ keçirmək üçün müsəlmanlar arasına fitnə və fəsad soxdu. Əshabi kirami söyməyi, şiəliyi ortaya çıxardı. Böyləcə müsəlmanlar arasına böyük bir düşmanlıq soxdu. Münafıqlik və düşmənlik bayraqlarının açılmasına səbəb oldu. Öylə oldu ki, kafirlər, rahat və qorxusuz yaşayır, müsəlmanlar isə, bir-birlərini yeyir. Bir-birlərinin qanlarını, namuslarını tələf edir. İştə bunun üçün, Muğan meydanındakı toplantıda, böyük-kiçik həpiniz, məni şah yapmaq istədiyiniz zaman bu istəyinizi qəbul edərsəm, siz də, Şah İsmayıl zamanından bəri, ölkəmizdə yerləşmiş olan pozuq inançlardan və boş sözlərdən vaz keçəcəyinizi bildirmişdiniz. Qiymətli dədələrinizin məzhəbi olan və mübarək adətlərimiz olan, dörd xəlifənin haqq və doğru olduğuna qəlb ilə inanacağınızı və dil ilə də söyləyəcəyinizi, bunları söyməkdən, kötüləməkdən saqınacağınızı və dördünü də sevəcəyinizi söyləmişdiniz. Iştə bu xeyirli işi qüvvətləndirmək üçün seçilmiş alimlərdən, dininə bağlı yüksək zâtlardan soruşdurdum. Həpsi dedi ki, Peyqəmbərimizin haqq yoluna çağırdığı gündən bəri, səhabe-i raşidin olan dörd xəlifənin hər biri, dini-mübinin yayılması üçün canlarını və mallarını fəda etdilər. Bu uğurda çoluq-çocuqlarından, əmi və dayılarından ayrıldılar. Hər sözə, iftiraya, oxa qatlandılar. Bundan dolayı, Rəsulullah əfəndimizin xüsusi söhbətləri ilə şərəfləndilər. Böyləcə (mühacirlərdən və ənsarlardan, iləri olanlar) məalindəki ayəti-kərimə ilə mədh və sənaya qovuşdular. Yaxşıların əfəndisi vəfat etdikdən sonra ümmətin işlərini görən, Əshabi-kiramın böyüklərinin sözbirliyi ilə xilafətə gəldilər. Birinci xəlifə mağara arxadaşı Əbubəkr Sıddıq oldu. Bundan sonra xəlifənin təyini və Əshabi-kiramın qəbul etməsi ilə Ömər Faruq oldu. Ondan sonra altı kişi arasından sözbirliyi ilə Osman ibni-Əffan oldu. Daha sonra Allahın aslanı, arayanların aranılanı, şaşılacaq şeylərin xəzinəsi Əli ibni Əbutalib xəlifə oldu. Bu dört xəlifədən hər biri kəndi xilafətləri zamanında bir-biriləri ilə uyqun, hər türlü ayrılıq ləkəsindən təmiz idi. Qardaşlıq və birlik üzərə idilər. Hər biri İslam məmləkətlərini şirkdən və müşriklərin kinindən qorudular. Bu dörd xəlifədən sonra müsləmanlar iman və etiqadda birlik idi. Hər nə qədər zaman və əsrlər keçməsi ilə islam alimlərinin oruç, həc, zəkat və başqa yapılacaq işlərdə ayrılıqları oldusa da, fəqət inanılacaq şeylərdə və Rəsulullahı və onun Əshabını sevməkdə və həpsini xalis olaraq tanımaqda heç bir qüsur, əksiklik və pozuqluq olmadı. Şah İsmayılın ortaya çıxmasına qədər bütün İslam məmləkətləri böylə saf və təmiz idi. Sizlər səlim ağlınızla və təmiz qəlblərinizin irşadı ilə sonradan çıxarılan Əshabı-kiramı söymək və şiə olmaq yolunu çox şükür buraxdınız. Dini-islam sarayının dörd təməl dirəyi olan dört xəlifənin sevgisi ilə qəlblərinizi süslədiniz. Bunun üçün mən də bu söz verdiyimiz beş qərarımızı göylər kimi yüksək, qaraların və dənizlərin xaqanı, hərəmeyni-şərifeynin xidmətçisi, yer üzünün ikinci Zülqərneyni, böyük İslam padşahı, qardaşımız, Rum məmləkətlərinin sultanına bildirməyi söz verirəm. Bu işi arzumuza uyqun olaraq bitirəlim. Bu yazdıqlarımız Allah təalanın yardımı ilə çabuq meydana çıxsın! Şimdi bu xeyirli işi qüvvətləndirmək üçün Mollabaşı Əli Əkbər və başqa yüksək alimlərimiz bir təzkirə yazdılar. Böyləcə bütün şübhə pərdələrini yırtdılar. Yaxşıca anlaşıldı ki, bütün bu iftiralar, bidətlər və ayrılıqlar, Şah İsmayılın çıxardığı fitnələrdən doğmuşdur. Yoxsa ondan öncəki zamanların hiç birində və İslamın başlanqıcında bütün müsəlmanların imanları, düşüncələri tək bir yolda idi. Bunun üçün Allah təalanın yardımı ilə və Onun qəlblərimizə sunması ilə bu şərəfli və yüksək qərarı almış bulunuruq. İslamiyyətin başlanğıcından ta Şah İsmayılın çıxmasına qədər bütün müsəlmanlar, xüləfayi-raşidini haqq, doğru xəlifə bilirdi. Hər birini haqlı olaraq xəlifə oldu bilirlərdi. Bunları söyməkdən, kötüləməkdən çəkinirlərdi. Xətib əfəndilər və böyük vaizlər minbərlərdə və dərslərdə bu xəlifələrin yaxşılıqlarını, gözəl hallarını, üstünlüklərini söylərlərdi. Mübarək ismlərini söylərkən və yazarlarkən ehtiramla yad edilərdi. Dərin alim və üstünlərin özü (Mirzə Məhəmməd Əli) həzrətlərinə əmr eylədim ki, bu Frmani şahimizi bütün ölkə şəhərlərinə yaysınlar. Millətim də eşitsin və qəbul eyləsin. Buna uymamaq, qarşı gəlmək, Allah təalanın əzabına və şahənşahın qəzəbinə səbəb olacaqdır. Böylə bilələr.⁴²⁴

Ancaq nə Səfəvilrdən, nə də Nadir Şahdan və nə də digərlərindən gələcək nəsillər üçün heç bir maddi-mənəvi sərmayə miras qalmamışdır. Savaşlar və yağmalarla dövlət budcəsi doldurulmuş və türklər sərmayə ürətimi qonusunda heç bir təcrübəyə sahib olamamışlar. Çünkü sərmayə ürətimi başqalarına buraxılmış və türklər, yalnızca savaş makinası kimi qullanılmışlar. Savaş teknolojisi gəlişdikdən sonra da türklərin qılıc savaşmalarına ehtiyac qalmamış, əlində heç bir sərmayə olmadan yazqısızlığa tərk edilmişlər. Günümüzdə də əlində sərmayə olan türklər sərmayə qazanımı sürəcində asimilə olmuşlar. Çünkü sərmayənin qazanım dili türkçə olmamış, türkçəyə ehtiyac bilə duyulmamışdı. Ona görə də qurduğumuz böyük dövlətlərin ürətim etkəni ya olmadı, ya da türklər orada yer almadılar. Modern tarixə girdiyimizdə əllərimiz bomboş idi. Nə əlimizdə bir şey var idi, nə də dilimizdə. Əsarətə təslim olmanın iki qoşulları mövcud idi. Nə beyin təcrübəsi vardı, nə ticari və iqtisadi təcrübə. Hızlı asimilasionun səbəbi də bu olmuşdur. Dirənəcək maddi-mənəvi gücümüz olmamışdır. Türkçə yazanlar da adam yerinə qoyulmamış. Füzuli türk dilini yüksəltmə zərurətini anlamışdı. Osmanlı rüşvətxorları doqquz ağçasını da vermədilər. O da Sultan Süleymana gözəl türkçə də “Şikayətnamə” adında bir məktub yazdı. Məktubuna cavab gəlmədi. Ehtiyac içində eşələnsə də türkçə yazmaqdan vaz keçmədi.

Son söz
Atalar doğru söyləmişlər: “Niyyət hara, mənzil ora.” Heç bir millət yüzillər boyu bağrında daşıdığı niyətin dışına çıxa bilmir. Bəlkə istisnalar ola bilər. Örnəyin bugünkü Azərbaycan Cümhuriyəti Rus kolonizasionunun məhsuludur. Ora da İran tərkibində qalsaydı bugün Bakının əhalisi Tehrandakı kimi Fars dilli olacaqdı. Toplumları millət yapan onların tarixi və coğrafiyasi deyildir. Bunlar yan etkənlərdir. Toplumları millət yapan onların niyətləridir. Hər kəs əkdiyini biçər. Modern türk ulusçuluğu tarixin qaranlığında qalıb eşələnməməlidir. Bunları bilgi olaraq bilmənin zərəri yoxdur. Çağdaş türk ulusçuluğu toplumun bütün qatmanlarını içinə alacaq yeni bir niyət, yeni bir amac bəlirləyərək buna görə düşünsəl ürünlərini gerçəkləşdirməlidir. Bu yeni amaca doğru hərəkətin bir tək dili olmalıdır: Türkçə. Türkçələri dəyişik ağızlarına görə fərqli adlarla səsləndirmək türk ulusunun modern niyəti ilə bağlaşmaz. Bu, türk dilinin və türk ulusunun tarixdən silinməsinə xidmət edər. Dilimiz türkçədir. Bütün varlığımızın, duyqusal və düşünsəl amaclarımızın yansıyış yeri türk dili olmalıdır. Atatürkün türk dilini Osmanlı və Osmanlıca əsarətindən qurtarma çabası yaxşı sonuc vermiş, Anadoluda türk dili öz yapısı üzərində gəlişmə və evrənsəlləşmə sürəci yaşamışdır. Sözdağarcığı genişləmişdir. Bu, kəndiliyindən bizim üçün bir fürsətdir. Türkiyədə dilin təcrübələri göz önündə bulunaraq hızlı biçimdə tək türkçəyə doğru hərəkət edilməlidir. Bunu başarmaq çətin iş deyildir, çox asandır. Yetər ki, bunu ulusal namus və milli heysiyət kimi alqılayalım. Hansı dildə oxumağımıza baxmayaraq anlatım, anlatışım və ilətişim dilimiz türkçə olmalıdır. İslamiyət də bunu deyir. Allah insanlığı fərqli qövmlər biçimində yaratdığını açıqca söylər. Qövmü bəlirləyən ana özəllik onun dilidir. Dilini itirib başqa millətin dilində düşünən adam etnik kimliyini də itirmiş olur. Bu da Tanrı iradəsinə qarşı davranmaqdır.

Səfəviyə dönəmindən başlayaraq toplumsal inancda yayqınlaşan “təbərra”, “təvəlla”, “təqiyə” kimi qavramlar və bu qavramların kültürəl ürünləri türkün modern niyətində yer alamaz. Bu qavramlar nifrəti, düşmənliyi çağrışdırmaqdadır. Evrənsəl insan haq və özgürlüklərinə qarşıdır. Bu qavramlar və bu inanc yalançı, fitnəkar, riyakar insanlar tərbiyə etməkdədir. Bu da toplumsal psikolojinin xəstələnməsinə olanaq sağlamaqdadır. Bu qavramların keçərli olması üçün ölkədə zülm, fəsad, diktatorluq olmalıdır. Qorxu hakim olmalıdır ki, insan təqiyəyə sürüklənsin. Bu qavramlar qorxu və cinayət üzərində qurulmuşdur. Kitabımın axışı içində bu qorxunun necə şəkillənməsinin ayrıntılarını anlatdım. Modern Səfəviyə olaraq günümüzdə hakim olan Xomeynizm qorxu üstündə qurulmuşdur. Bu, onun “təbərra” və “təvəlla” anlayışından qaynaqlanır. Təvəlla və təbərra qavramları öz etibarını tarixdə qoruduqca Şah İsmayıl və Xomeyni kimi qatillər uyqun fürsətlərdə ortaya çıxacaqdır. İslamda irqçilik yoxdur, təvəlla və təbərra isə, açıqca irqçilikdir. Allah Hz. Məhəmmədə oğul versəydi və o oğullarından da evladlar törəsəydi, təbərra və təvəlla irqçiliyi daha geniş boyutlara ulaşa bilərdi. Peyqəmbərin soyu olmaz, olamaz. Peyqəmbərin vəhyə dayanan öyrətiləri olar və önəmli olan da budur. Yoxsa hamımız adəm soyundanız. Mövlana demiş, gözəl demiş və biz də Mövlananın bu deyişi ilə bitirəlim:

Biz ki, həp adəm soyundan gəlmişiz

İlk əzəldən varlığa sərpilmişiz.^*

08.03.2012

“Səfəvilər” kitabına tamamlama

Ən önəmli sual budur: tarix nədir? Gerçək olan budur ki, insan tarixi mövcudluqdur. Yalnız insan tarixi mövcudluqdur. Belədirsə, olayların ortaya çıxışını tarixilik planında incələmək gərəkir. Günümüzü işğal edən tarixi olaylar və tarixi şəxsiyətlərə yüklənən saxta və qeyri-tarixi dəyərlər düşünmənin, inkişafın önündə ən böyük əngəldir. Tarix ərəbcə bir söz olaraq “ibrətli keçiş” anlamındadır. Hər hansı olaydan ibrət dərsi alınmamışsa, o, tarix və tarixi deyildi. Günümüzdə öz xətalarını və basqılarını sürdürməkdə olan bir hadisədir. Xalqların və fərdlərin də azadlığını məhdudlaşdıran sırf bu olaydır. Özəlliklə Şərq xalqları keçmişin nostalgiyası içində duyğulanıb durmaqdan xoşlandıqlarından gələcəyə doğru yönəlmişlikləri olmaz. Çünkü gələcəyə doğru yönəlmişlik indiki zamanda yaradıcılıq və təlaş gərəkdirər. Modernitənin əsas gətirisindən biri həm fərdə, həm də millətlərə indiki zamanda yaşayabilmə cəsarəti verməkdir. Kantın “Düşünmə cəsarətin olsun!” fikri tənqid və etiraz cəsarətini də doğurar əlbəttə. İndiki zamanda yaşaya bilmək üçün düşüncə dünyasında və tarix mövzusunda tənqidi işbirliyi gərəkməkdədir. Tarixin determinist basqılarına qarşı düşüncə azadlığı önə çıxmalıdır. Toplum üçün final bir hədəf bəlli edilməlidir. Determinizm arxadan öz iradəsini tətbiq etməyə çalışarkən, finalitə isə öndən yeni oluşum və yenilik üçün imkanlar sağlar. Determinizm olmuşları gələcəyə daşıyar, finalitə yeni oluşum sağlar. Determinizm və finalizm indiki zamanda kəsişərək qarşılaşarlar. Sosial və tarixi dialektikanın da anlamı bu olsa gərək. Dünənlə sabahın bu gündə dialoqları. Yəni tarixdən gələnlə tarixdə olacaqların qarşılaşması. Toplumu millət edən isə, nə onun təbiətidir, nə də tarixi. Toplumu modern anlamda millət edən onun final hədəfidir. Bu tarixi gerçək bizim atalar sözümüzdə “niyyət hara, mənzil ora” şəklində özətlənmişdir. Ancaq atalar sözündə yayqın olan bu fəlsəfə milli-siyasi iradəyə təsir etməmişdi. Əsas məsələ də budur. Modern anlamda millətləşmə dalğaları dünyada ortaya çıxdıqdan sonra istisnasız olaraq tarixlə düşüncədə və inancda hesablaşma gərəyi ortaya çıxmışdır. Millətlərin təkamülündə tarixi görüşlərin, baxış açılarının dəyişməsi və modernləşməsi böyük rol oynamışdı. Japoniyada, Almaniya. Rusiyada bunun örnəklərini görmək mümkündür və bu haqda tarix sosiologiyası üzərinə yazılmış bolca kitablar vardır.

Dünya tarixində belə nümunələr ortada ikən, nədən bizim sosial gerçəkliyimizdə də bu istiqamətdə düşüncələr ortaya qoyulmamalıdır? Azərbaycan türkləri olaraq bizim gerçəkliyimiz başqa millətlərinkindən fərqlidir. Quzey Azərbaycanda fərqli sosial və siyasi pozisiya, Güney Azərbaycanda da fərqli sosial və siyasi pozisiya mövcuddur. Bəlli tarixi hadisələrdən dolayı Quzey Azərbaycan Səfəvi tarix mühitindən ayrılmışdır. Ancaq yenidən o qaranlığa düşmə təhlükəsi var. Bunu “parçalanmış Azərbaycan” mərsiyyəsi ilə xatırlamaq da doğru deyil. Çünkü İran-Səfəvi mühitindən qopuş özü-özlüyündə bir qurtuluşdur. Çünkü Səfəvi tarixi mühiti sırf fars milliyətçiliyi ilə təchiz edilmiş, donatılmış bir ortamdır. O mühitdə türk milli kimliyi və milli şüuru doğa bilməz. Doğmamışdır da. Səfəvi dövləti qurulduqdan bəri İran türklüyü fikrən, hissən və inancda məğlub duruma düşmüşdür. Fikir və inanc sahəsindəki məğlubiyyəti ortadan qaldırmaq asan iş deyil. Modern dövlətə keçiş sırasında da fars milliyətçiliyi əsasında bir ölkə təsis edildi. Çünkü bunun əsası Səfəvi dövləti qurulduqdan sonra qoyulmuşdu. Bir də tarixə bu açıdan baxmanın bir yararı olacağına inanıram. Nədən yalnız səfəvizədə mühitdə milli türk dövləti qurulmadı? Səfəvilərdən öncə Kitabi-Dədə Qorqud kimi əsər yaradan və öz tarixi milli xatirələrini bu şəkildə canlı tutan bu xalqa Səfəvilərdən sonra nə oldu ki, bütün keçmişini unutdu? Nə oldu ki, oğuz dastanları yerini Səfəvilərdən sonra Şahnamə, Kərbəlayilik, və Məşhədilik aldı? Səfəvilərdən sonra ərənlik, alpərənlik anlayışlarının yerini nələr almış? Səfəvilər zamanında təsis edilən “Hüseyniyyə”lərdə musiqimiz yas mərasimlərinə dönüşdü. Mərsiyə və növhəxanlıq musiqimizin ruhunu işğal etmədimi? Üzeyir Hacıbəyli Səfəvilərin “Hüseyniyyə”lərində “qina”nın yasaqlandığına işarə edər. Qina, zəngulənin yasaqlanmasıdır. Yəni insanın muzikal estetik səsinin həbs edilməsi. Üzeyir Hacıbəyli bu Səfəvi tabusunu musiqimizdə qırdı. Üzeyir Hacıbəylidən sonra başqa musiqi şəkli ortaya çıxdı. Ancaq baxsaq Güney Azərbaycana və İranın dəyişik yerlərində yaşayan səfəvizədə türklərə mərsiyyədən başqa heç bir şey yox. Hara getdi Dədə Qorqud qopuzu? Nə oldusa köklü bir dəyişiklik olmuş. Bu dəyişklik haqqında kitabda bilgi verilir. Bu istiqamətdə səfəviliyin rolu nədir? Səfəviyəti doğru-dürüst incələdiyimizdə dilimizin, kimliyimizin sapmasında onun böyük rolunun olduğunu görürürk. Millət olaraq bu istiqamətdə düşünməyimiz bizi modern dünyanın bir parçası edə bilər. “Səfəvilər” kitabı bu zərurət üzündən yazılmışdır. İçinə düşdüyümüz bu kötü durumun tarixi kökləri bu kitab araşdırılmışdır. Gerçəkdən Səfəvilər adında “möhtəşəm!” bir Azərbaycan-Türk dövləti olmuşsa, o zaman nədən biz bu gündəyik? Haradadır Səfəviliyin mədəni, mənəvi və dil mirası? Nələr qalmış o möhtşəm tarixdən? 4-5 “Mən Heydər oğluyam” demək ədəbi miras sayılarmı? Haradadır gerçəkdən o “möhtəşəm!” səfəvi ədəbi, mədəni mirası? Hansı inanc şəklini bizə miras buraxmış Səfəvilər? Onların mirası üzərinə biz bir projə gəlişdirmək istəsək, İranda olduğu kimi farslaşarıq, yoxsa modernləşərikmi? Səfəviyət Quzey Azərbaycanı içdən-içə təhlükəyə sürükləyirmi? Bu təhlükənin fərqindəyikmi? Quzey Azərbaycanda sayıları artan ağbaş mollalar bir təhdid deyilmi ölkəmiz üçün? İslamda mollalıq qurumu olmamışdır, bu, sırf Səfəvi icadıdır.

Keçən əsrin əvvəlindəki bütün aydınlarımız istisnasız olaraq Səfəviyətə qarşı çıxmışlar. S. Ə. Şirvani, Həsən bəy Zərdabi, Rəsulzadə, Əhməd Ağaoğlu, M. Ə. Sabir, Nərimanov və digər bütün aydınlar. Seyid Əzim Şirvani bir neçə qəzəlində Səfəvi kültürünü tənqid atəşinə tutar. Bir qəzlində yazar:

“Əli vəsfin qılırsan, çəkməsən həcvi-Ömərdən əl,