Güntay Gəncalp (Cavanşir)

Səfəvilər haqqında araşdırmalara necə başladınız? Hansı ehtiyacdan yarandı səfəvi araşdırmaları?
Ağlımda suallar var idi. Bu suallara tarix planında cavab tapmaq istəmişdim. Tarix yazarlıq Qərb aydınlanma kültürünün məhsuludur. Şərqdə belə bir olay olmamışdır. Tarix fəlsəfəsi və tarixdə ideyaların mahiyətini və gerçəkləşmə sürəcini araşdırmaq kimi bir yöntəm Şərqdə olmamışdır. Şərqdə mövcud düzəni tarixi olaylar dəstəkləyirsə, o tarixi olaydan yapışıb qopmama düşüncələri ürətilir. Düşüncəni hərəkətləndirən deyil, düşüncəni susdurucu bilgilər ortaya qoyulur. Tarix bu şəkildə insanların düşüncəsini əsir alan bir zindana çevrilmişdir. Mən, özəlliklə İranda və Azərbaycanda insanlarımızın dünyagörüşünü öz zindanında həbs edən bu tarixə qarşı etiraz etmək istədim. Bizim və insanlığın ən qorxunc qaranlıq tarixi mərhələlərindən biri Səfəvilər dönəmidir. Çünkü bu qaranlıq həm İranda, həm də Azərbaycan Respublikasında öz təsirini sürdürməkdədir. Burada bilgi və iqtidar münasibətini ələ almaq gərəkir. İrandakı rejim Şah İsmayılın mənəvi, məzhəbi və siyasi varisidir. İqtidar imkanlarını əllərində bulunduran rejim Səfəviyətə qarşı sual sorma, sorğulama metodunu yasaqlamışdır. Çünkü bu iqtidar nemətlərini onlara Şah İsmayıl bağışlamışdır. Azərbaycanda Respublikasında isə Səfəvi qaranlığı ilə bağlı fərqli pozisionlar ortaya çıxmışdır. 1828-ci il ”Türkmənçay” müqaviləsi ilə Qafqaz Rusiyanın idarəsinə keçər. Bu, Qafqazda yaşayan Türklər üçün tarixi bir şans və Səfəvi qaranlığından qurtulmaq üçün bir fürsət olmuşdur. Çünkü qurtuluş düşüncələri və görüşləri böyük qopuşlarla ortaya çıxar. Bir yerə bağlanıb qalmaqla yenilik və yeni fikirlər doğmaz. Qopuşlar aydınlanmanın şərtidir. Yeni bir pozisiona qovuşmaq üçün əski durumdan qopuş düşüncəsini ağlımızda daşımalıyıq. Bu, dəyişimin ən bəsit tərifidir. Biz əskilərdən qopa bilmədiyimiz üçün Səfəvi İranında yox oluruq. Dilimiz, kimliyimiz silinib gedir. Tarixi Səfəvi mühitindən qopuş Qafqaz üçün fərqli düşünmə imkanı yaratdı. Özəlliklə Rusiya və rus dili vasitəsi ilə Qərbləşmə meylləri ortaya çıxdı. Bizim dilimizdə Səfəvi mərsiyəsi və növhəsindən başqa heç bir şey yox idi. Səfəvilərdən qalan bu idi. Rus dilini bilmələri səbəb oldu ki, Səfəvi mərsiyə və ağlaşma ədəbiyatının dışında başqa ədəbiyat da oxusunlar, modern bilgilərlə tanış olsunlar. Bəzi aydınlar düşünməyə başladılar. Demək olar ki, 19-cu əsrin sonlarına doğru və keçən əsrin əvvəllərində güclənərək 1918-ci ildə milli dövlət quran və ya fikrən bu quruluşda iştirak edən bütün aydınlar tarixi İran coğrafiyasında yaşayan türklərin bədbəxtliklərini Səfəvilərdə görmüşlər. H. Zərdabi, Rəsulzadə, H. Cavid, Ə. Ağaoğlu, M. Cəlil və... Onların ortaya atdıqları islamlaşma da Səfəviliyin İslam anlayışına qarşı olmuşdur. Ancaq Sovet rejimi Azərbaycanda qurulduqdan sonra tarixə milli baxış bucağı ortadan qaldırıldı və sovet görüşlərinə uyğun baxış gətirildi. Karl Marksın Şah İsmayıl haqqında anlamsız bir cümlə söyləməsi üzündən Səfəvi dövlətinin qurucusu, Azərbaycan aydınlarının tənqidlərinə baxmayaraq, göylərə qaldırıldı. Milli kimliyimizdə türklük anlayışının yerinə azərbaycanlılıq yerləşdirildikdən sonra səfəviyət daha da qabardıldı. Çünkü Azərbaycanı türklüyündən qoparmaq üçün səfəvilik yaxşı bir amil idi. Moskva bunu təşviq edirdi. Yoxsa Moskvaya zərəri olsaydı Sovet dönəmində bu qədər şah İsmayılı tərif edən əsərlər yazılardımı? Şah İsmayılın sovet Azərbaycanında şişirdilməsi, müqəddəsləşdirilməsi lazım idi. Çünkü Moskvanın Türk Dünyasını və Türk kimliyini parçalama niyyətinə Səfəvi kimliyi xidmət etməkdə idi. Sovetlər Azərbaycanı Türk kimliyi istiqamətində deyil, İrani kimliyin daxilində bilgiləndirmək istəyirdi. Bu üzdən də Şah İsmayıl adında parçalayıcı bir amili əfsanəvi qəhrəmana dönüşdürdülər. Tarixlə heç bir əlaqəsi olmayan yalan uydurub xalqa inandırdılar ki, Şah İsmayıl Azərbaycan imperatorluğu qurmuş və ”Azərbaycan dili!”ni də dövlət dili etmiş! Bunların hamısı sovet yalanı və iftirasıdır. Hardadır o dilin ədəbiyatı? Nədən bütün Səfəvi dövrünün tarix kitabları farsca yazılmış? Bir məktubun harasa Türkçə yazılması Səfəvilərdə dövlət düzənində irtibat dilinin Türkçə olması anlamına gəlməz. Sovetzədə Azərbaycan tarixçiləri, şairləri, yazıçıları bol-bol yazıb və bu yalanı xalqa doğru kimi qəbul etdirməyə çalışdırlar və başardılar. Yalan doğru kimi qəbul etdirildi. Ancaq yalan ayaq tutsa da yeriməz. Mən isə, bu yalanı ifşa etdim. Azərbaycan və İran Türklərinə dedim ki, sənin düşüncələrinin təqlidə və fars irqçiliyinin saxta İslam anlayışına gömülmə tarixi Şah İsmayılla başlamışdır. İsbat etdim ki, Şah İsmayıl dilimizi dövlət dili etməmiş. Tam tərsinə Kitabi-Dədə Qorqud kimi əsərlərimizi və Quranın Türkçə tərcüməsini sünni ədəbiyatıdır deyə hamısını Təbrizdə kitab yandıma olayında yandırmış. İsbat etdim ki, Şah ismayılın farsların əmri üzərinə yandırdığı və yox etdiyi Bayındırlı mədəniyəti səviyəsində Səfəvilər milli mədəniyətimizə yararlı olmadılar. Bütün Türk şəhərlərini yandırıb yox edib fars şəhərlərini abad etdilər. Həm də Şah İsmayılın öz zamanında. Şirvanda, Təbrizdə Şah İsmayılın Türk soyqırımı törətdiyini qaynaqlarla göstərdim. Azərbaycanın və İran Türklərinin qarşısında bir tək önəmli əngəlin Şah İsmayıl olduğu düşüncəsini şəkilləndirməyə çalışdım. Çünkü Şah İsmayıl həm İslamı parçaladı, həm də Türklüyü. Səlcuqludan Səfəvilərə qədər Türk-İslam mədəniyəti oluşmuşdu. Hamısını tarixdən silib yerinə Sasani-İslam anlayışını və Sasani kimliyini yerləşdirdi.