D.Elkoninning yosh davrlari bosqichlarini bo’lishi E.Eriksonning taraqqiyotni davrlarga bo’lish tamoyillariga asoslanadi. Bu klassifikasiyalarda bolalik davrini o’zining uch davri farqlanadi: ilk bolalik, bolalik va o’smirlik. Har bir bosqichning o’ziga xos yetakchi faoliyati, o’zgarishlari va rivojlanish shart-sharoitlari mavjud bo’ladi va ularni bilish tarbiyachilar uchun katta amaliy ahamiyatga ega bo’ladi. Har bir bosqichda faoliyat motivlari ham o’zgaradi, ularning o’zgarishi shaxs ehtiyojlari va talablari darajasining o’zgarishiga mos tarzda ro’y beradi. Professor E.G’oziyevning “Psixologiya” (1994) kitobida bunday bo’linishlar xarakteristikasi batafsil keltirilgan.
Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo’lish
4-jadval. 1965 yili XFAning maxsus simpoziumida qabul qilingan yosh davrlari sxemasi
Ilk yoshlik davri bizning tilimizda “bolalik” deb ataladi. Bu davr bola taraqqiyotida juda katta ahamiyatga ega. Chunki aynan shu davrda bola predmetlar va narsalar olami bilan bevosita tanishadi, o’z ona tilida gapirish malakalarini orttiradi va tengqurlar davrasini topadi. Bog’cha yoshigacha bo’lgan ilk bolalik davrining o’ziga xosligi shundaki, bu davrda bola hissiy olami boyiydi, u bevosita o’zini o’rab turgan yaqinlari muhitiga moslashadi, u yerdagi muloqot va muomala shakllaridan ta’sirlanadi. Bolaning tashqi olamni bilishga bo’lgan tabiiy ehtiyojlari ham ayni shu davrda namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham hali yoshiga to’lmagan bolaga rang-barang o’yinchoqlar berilsa, o’zi yotgan beshikdagi rangli bezaklardan zavqlanadi.
Bu bola taraqqiyoti va olamni bilishga intilishi qoniqtirilayotganlidan darak beradi.
Bola 6 oylik bo’lgandan keyingi davrida endi o’z qullari bilan predmetlarni ushlaydigan, ularning “sirlari”ni o’rgana boshlaydi, o’zidagi hissiyotlarni va zavqlanayotganlarini “g’udurlashlari” va tovush ohanglarida ifodalaydi. Ushbu davrda boladagi ana shu elementar ehtiyojlarning qondirilishi, bunday tashqari, bu ehtiyoj sevimli onasi, buvilari, otasi, bo’lsa agar, akalari va opalari davrasida ro’y berishi yanada ahamiyatlidir.
O’smirlik va o’spirinlik davrlarida shaxs ijtimoiylashuvining o’ziga xos xususiyatlari
O’smirlik va o’spirinlik davrlari maktab va boshqa ta’lim maskanlarida o’qish davrlariga to’g’ri keladi. Bu davrdagi yetakchi faoliyat o’quv faoliyati bo’lib, unda bola bilim olish bilan bog’liq malaka va ko’nikmalarni orttirishdan tashqari, shaxs sifatida ham muhim o’zgarishlarni boshdan kechiradi.
O’smirlik davri
Eng murakkab va shu bilan birga muhim taraqqiyot bosqichidir. Ilk o’smirlik 11-13 yoshni, katta o’smirlik 14-15 yoshlarni o’z ichiga oladi. O’smirlik – organizm taraqqiyotidagi shiddat va notekislik bilan xarakterlanib, bu davrda tananing intensiv tarzda rivojlanishi va suyaklarning qotishi ro’y beradi. Yurak va qon tomirlar faoliyatida ham notekislik bo’lib, bu ham bola fe’lining o’zgaruvchan, dinamik va ba’zan noma’qulliklar va noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Bular albatta asab tizimiga ham o’z ta’sirini ko’rsatib, bola tezga achchiqlanadigan yoki tormozlanish yuz berganda anchagacha depressiya holatidan chiqolmaydigan tushkunlikda qolishi ham mumkin.
