H jamolxonov

§ Yangi to‘p!amda yangicha talqinda yoxud jiddiy

o‘zgarishlar bilan berilgan qoidalar

1. 
   Rus grafikasi asosidagi o‘zbek orfografiyasida «-uq» («-yK»), «-iq» («-hk») qo‘shimchasining imlosi qoidalashtirilmagan, lotin grafikasi asosidagi yangi o‘zbek yozuvi orfografiyasida esa bu qo'shimchaning imlosiga oid maxsus eslatma bor, unda shunday deyiladi: «Undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe’lga -uq qo‘shiladi: uz-uzuq, yut-yutuq kabi. Lekin uyushiq, burushiq, uchiriq (shuningdek, bulduriq) kabi so‘zlarning uchinchi bo‘g‘inida «i» aytiladi va shunday yoziladi. (q. 33- qoidaning eslatma qismi).
   
2. 
   Ma’lumki, otlarga egalik qo‘shimchalarining qo‘shilishida har xil holatlar uchrab turadi. Masalan, bobo va avzo so‘zlariga egalik qo‘shimchasi ikki xil tarzda — bobo so‘ziga «-m» va «-ng» shakllarida (bobom, bobong
   

kabi), avzo so‘ziga esa «y+im», «y+ing» shakllarida («o» dan so‘ng bir «y» orttirilib) qo‘shiladi: avzo+y+im, avzo+y+ing kabi. Bunday holatni «u» bilan tugagan ayrim so‘zlarda ham uchratamiz: uyqu+m, uyqu+ng, ammo mavzu+y+im, mavzu+y+ing kabi. Rus grafikasi asosidagi o‘zbek yozuvining imlosida bunday holatlarni me’yorlashtiruvchi qoidalar yo‘q edi. Lotin grafikasi asosidagi yangi o'zbek yozuvining imlo tizimida esa yuqoridagi kabi holatlar hisobga olingan. Unda, xususan, shunday qoida berilgan: «o, o‘, u, e» unlilari bilan tugaydigan so'zlarga egalik qo'shimchalari quyidagicha qo'shiladi:

1. 
   ko'pchilik so'zlarga egalik qo'shimchalari -m, -ng, -si; -miz, - ngiz (yoki -lari) shaklida tovush orttirmay qo'shiladi: bobom, bobong, bobosi; bobomiz, bobongiz, bobosi (yoki bobolari); orzum, orzung, orzusi; orzumiz orzungiz, orzusi kabi;
   
2. 
   parvo, obro‘, mavqe, mavzu, avzo so'zlariga I, II shaxs egalik qo'shimchalari qo'shilganda bir «y» tovushi qo'shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying; parvoyimiz, parvoyingiz; obro'yim, obro'ying; obro'yimiz, obro'yingiz kabi; III shaxs egalik qo'shimchasi parvo, avzo, obro‘, mavqe so'zlariga -yi shaklida, xudo, mavzu so'zlariga esa -si shaklida qo'shiladi: avzoyi, mavzusi kabi (dohiy kabi «y» undoshi bilan tugagan so'zga ham III shaxsda «-si» qo'shiladi: dohiysi kabi) (q: 35- qoidaning
   

3. 
   bandi).
   

3. 
   Rus grafikasi asosidagi o'zbek yozuvi imlosiga ko'ra luoeyji (shovul), oeyn (ovul), gysyp (quvur) so'zlarida «b» dan so'ng «y», moeumaMog (shovillamoq), noemnaMor, (lovillamoq), zyewinaMox; (guvillamoq) fe’llarida esa «b» dan so'ng «u» yoziladi. (q. 2- va 50-paragraf qoidalari). Lotin grafikasi asosidagi yangi o'zbek yozuvida yuqoridagi ot va fe’llar uchun bitta umumiy qoida berilgan, bu qoidaga ko'ra taqlidiy so'zlardan yasalgan fe’llarda ham «v» dan so'ng «i» emas, «u» yoziladi: shovullamoq, lovullamoq, gurullamoq kabi. (q: 37- qoidaning 1-bandi).
   
4. 
   Rus grafikasi asosidagi o'zbek yozuvi imlosida («...qoida» ning
   

42. 
    paragrafida) fe’llarning orttirma daraja yasovchi «-dir» qo'shimchasi jarangli undosh bilan tugagan ko'p bo'g'inli so'zlarga «-tir» shaklida qo'shilishi aytilgan, aslida esa jarangli «z» dan so'ng «-tir» emas, «-dir» qo'shiladi. Qiyos qiling: cho‘miltirmoq, sevintirmoq, ammo tomizdirmoq, oqizdirmoq kabi. Lotin grafikasi asosidagi yangi o'zbek yozuvi imlosida bu kamchilikka barham berilgan. Unda shunday qoida bor: «nisbat shaklini yasovchi -dir qo'shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo'g'inli so'zlaiga (kel so'zidan boshqa), shuningdek z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat yasovchidan keyin qo'shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yondir, o‘tkazdir, tomizdir kabi». (q. 37- qoidaning 2- bandi).
    

no

3. 
   Rus grafikasi asosidagi o'zbek yozuvi imlosida (qoidalarning 34- paragrafida) «f» yoki «r» bilan tugagan so'zlarga «r» bilan boshlangan qo'shimchalar qo'shilganda, so'z oxiri va qo'shimcha boshidagi undoshlar, aytilishiga mos holda yozilishi qoidalashtirilgan: 6or — öoi^a (bog¹ — boqqa), mor — moififa (tog¹ — toqqa), mez — meiacan (teg — tekkan) kabi. Lotin grafikasiga asoslangan yangi o'zbek yozuvi imlosiga ko'ra esa bunday so'zlar talaffuziga (fonetik prinsipga) ko'ra emas, morfemalaming asl holiga mos ravishda (morfologik prinsip asosida)yoziladi: bog^lga, tog ‘ga, sog‘ga, og‘gan, sig‘guncha, bargga, teggan kabi (qarang: 37- qoidaning «d» bandi).
   
4. 
   1956- yil «qoidalari»ning 43- paragrafiga ko'ra «-raH» («-gin»), «-rnp» («-gir»), «-rH3» («-giz»), «-ra3»(«-gaz») qo'shimchalari jarangsiz undosh bilan tugagan so'zlarga qo'shilganda aytilishiga muvofiq «-khh» («-kin»), «-k,hh» («-qin»), «-KHp» («-kir»), «-k,hp» («-qir»), «-kh3» («-kiz»), «-K_tn3» («-qiz»), «-ica3» («-kaz»), «-K,a3» («-qaz») shakllarida yoziladi: mopmKUH, moriKUH, myuiKun, mopm^u3, ymKa3, ymtcup, nonifup kabi. Lotin grafikasi asosidagi yangi o'zbek yozuvi imlosiga ko'ra «-gin» qo'shimchasi «-k» yoki «-q» bilan tugagan so'zlardan boshqa so'zlarga qo'shilganda, so'z qanday tovush bilan tugashidan va qo'shimchalarning bosh tovushi k yoki g aytilishidan qat’iy nazar, ««g» bilan yozilishi aytilgan. Qiyos qiling: mopmKUH (1956-yil qoidasiga ko'ra), tortgin (1995-yil qoidasiga ko'ra), mon/cun (1956-yil qoidasiga ko'ra), topgin (1995- yil qoidasiga ko'ra). Biroq, «-gir», «-giz», «-gaz» qo'shimchalari bu qoida doirasiga kiritilmagan.
   
5. 
   Rus grafikasi asosidagi o'zbek yozuvining «...asosiy qoidalari»da ikki otdan tuzilgan qo'shma sifatlarning ajratib yozilishi aytilgan: dymop öyüuH (ot + ot — qo'shma sifat), mao pane (ot + ot = qo'shma sifat), öoöom goeoK, (ot + ot = qo'shma sifat), gyü ays (ot + ot = qo'shma sifat), ryaa nynog (ot + ot = qo'shma sifat) kabi (58- paragraf, 3- qoida). Qo'shma sifatlar imlosiga oid bu qoida amalda o'zini oqlagani yo'q: opoMÖaxiu, öy/doüpaHF, ujvfoMÖaxiu so'zlari «ot + ot = qo'shma sifat» qolipida tuzilgan bo'lishiga qaramay, deyarli barcha imlo lug'atlarida qo'shib yozilgan, deecucpam, odaMcucpam so'zlari esa (ular ham «ot + ot = qo'shma sifat» qolipida shakllangan) lug'atlarda har xil berilmoqda. Lotin grafikasi asosidagi yangi o'zbek yozuvi «qoidalari»da bu tipdagi qo'shma sifatlarning imlosi bir qadar tartibga solingan: «qoidalar»ning 38- bandida xona, noma, baxsh, rang, mijoz, sifat kabi so'zlar yordamida yasalgan qo'shma ot va qo'shma sifatlarning qo'shib yozilishi qayd etilgan: qabulxona, tabriknoma, orombaxsh, kamquvvat, bug ‘cloyrang, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab kabi. (q. 38- qoida). Shu qoida talablaridan kelib chiqqan holda, havo rang, jigarrang, bodom qovoq, qo‘y ko‘z kabi qo'shma sifatlarning komponentlari ham lotincha o‘zbek yozuvida qo'shib yozilishi kerak: havorang, bodomqovoq, qo ‘yko % jigarrang kabi.
   
6. 
   Rus grafikasi asosidagi o'zbek yozuvi imlo qoidalariga ko'ra muhz 6omu (ming boshi), yn öouiu (o‘n boshi), cy3 öouiu (so‘z boshi) kabilar «birikmalik xususiyatini saqlagan so'zlar sifatida ajratib yoziladi (q. 58- para- graf, 12- qoida). Lotin grafikasi asosidagi yangi o'zbek yozuvi imlosiga ko'ra esa «qaratuvchili birikmaning bir so'zga aylanishi bilan yuzaga kelgan qo'shma otlar qo'shilib yoziladi: mingboshi, so'zboshi, olmaqoqi»(q. 46- qoida).
   
7. 
   1956-yil «qoidalari»da ikkinchi komponenti «e» lashgan tovush bilan boshlangan tuep topaic, My3 epap, uut eifMac, K,yn e3Ma tipidagi so'zlarning ajratib yozilishi aytilgan (q. 58-paragraf, 14-qoida). Lotin grafikasidagi yangi yozuvda bunday so'zlar qo'shilib yoziladi: sheryurak, muzyorar, ishyoqmas kabi (q. 39- qoida).
   
8. 
   Rus grafikasi asosidagi o'zbek yozuvi imlosiga ko'ra epy ocmoh (yeru osmon), opy noMyc (oru nomus), myny Kyn (tunu kun), Kenan) Kyndy3 (kechayu kunduz), euiy qapu (yoshu qarï), i^yio iq>3u (qo ‘yu qo ‘zi) kabi juft so'zlarda defis (chiziqcha) qo'yilmaydi (57- paragraf, eslatma). Lotin grafikasi asosidagi o'zbek yozuvi imlosiga ko'ra ham bunday so'zlar ajratib yoziladi, ammo ularning qismlari orasida -u (-yu) bog'lovchisi kelsa, shu elementlardan oldin chiziqcha qo'yiladi: do‘st-u dushman, kecha-yu kunduz kabi (51- qoidadagi eslatmaning 2- bandi).
   
9. 
   Rus grafikasi asosidagi o'zbek yozuvi imlosiga ko'ra yil va oylarni (chislolarni) ko'rsatuvchi arabcha raqamdan so'ng chiziqcha (defis) yozilmaydi: 1956 üuji 22 cenmnöpb kabi (47- paragraf qoidasi). Lotin grafikasi asosidagi yangi o'zbek yozuvi imlosiga ko'ra bunday o'rinlarda chiziqcha qo'yiladi: 1991-yilning 1-sentabri, 60- yillar kabi (56- qoida).
   
10. 
    Rus grafikasi asosidagi o'zbek yozuvi imlosiga ko'ra anna (alia), x;aü (qay) elementlari so'zga qo'shib yoziladi: ajuiaKUM (allakim), anna^andaü (allaqanday), /faüöup (qaybir), qaüeaifm (qayvaqt) kabi (58- qoida, 13- bandi). Lotin grafikasi asosidagi yangi o'zbek yozuvi imlosiga ko'ra qay so'zi o'zidan keyingi yoki oldingi so'zdan ajratib yoziladi: qay kuni. Agar qay so'zi yoq, yer so'zlari bilan jshlatUganda, bir «y» tovushi tushsa, bu so'zlar qo'shilib yoziladi: qayoqqa, qayerga kabi (60- qoida).