Hacı Əhməd-Cabir Hacı İsmayıl oğlu
Artritin (oynaq iltihabı) qarşısının alınması
Yüklə 1,71 Mb.
|
Artritin (oynaq iltihabı) qarşısının alınması Tədqiqatçıların hesabatlarına görə, bol miqdarda zeytun yağı və bişmiş tərəvəz yeyən insanların oynaqlarındakı şişmə, qızartı və ağrıya (xroniki iltihablanmaya) səbəb olan revmatizmal artrit keçirmək riski azalır. Sümüyün inkişafına kömək etməsi Zeytun yağının tərkibindəki E, A, D və K vitaminləri uşaqların və yeniyetmələrin sümüyünün inkişafına kömək etməsi, kalsium miqdarını sabitləşdirərək sümükləri gücləndirməsi baxımından çox vacibdir. Bu yağlar yaşlılara da xüsusi tövsiyə edilir, çünki həzm olunması asandır və minerallarla bədəndə istifadəsinə kömək edir. Həmçinin sümük mineralizasiyasını (mineralların sümüklərdə çökməsi) hərəkətə keçirərək, kalsium itkisinə əngəl olur. Sümüklər orqanizmin mineral quruluşunun anbarını yaradır və sümüklərdə mineral yığımı olmayanda sümük yumşalması kimi ciddi problem əmələ gəlir. Bu baxımdan zeytun yağının skelet quruluşuna çox müsbət təsiri var. Qocalmağın qarşısını alır Zeytun yağının tərkibindəki vitaminlər hüceyrələri təzələmək xüsusiyyətinə malik olduğu üçün ondan qocalığın qarşısının alınmasında da istifadə edilir, çünki zeytun yağı dərini qidalandırır və qoruyur. Qidalar bədənimizdə enerjiyə çevrilərək oksidant adlı bəzi maddələr ortaya çıxır. Zeytun yağı özündə ehtiva etdiyi çoxsaylı antioksidant maddələrlə bədənin zərərli maddələrlə zədələnməsinin qarşısını alır, hüceyrələrimizi təzələyir, toxuma və orqanlarımızın yağlanmasını ləngidir. Zeytun yağı bədənimizdəki hüceyrələrə zərər verən, onları qocaldan «sərbəst radikallara» təzyiq edən E vitamini baxımından da zəngindir. Uşaqların inkişafına müsbət təsiri Zeytun və zeytun yağı tərkibində olan linolen turşusuna (omeqa-6 yağ turşusu) görə təzə doğulmuş körpələr, inkişaf mərhələsində olan uşaqlar üçün çox faydalı bir qidadır. Linolen turşusunun az olması uşağın inkişafının ləngiməsinə və bəzi dəri problemlərinin yaranmasına səbəb ola bilər. Zeytun yağında bədənimizdə olan zərərli maddələrin təsirinin qarşısını alan antioksidant elementlər və insan üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən yağ turşuları var. Bunlar da hormonlara dəstək olur və hüceyrə zərinin əmələ gəlməsinə kömək edir. Zeytun yağı ana südündəki yağ turşusu nisbətinə oxşayır, bununla bərabər bir çox doymamış tərkiblərə də malikdir. Zeytun yağı insan bədəni tərəfindən əldə edilə bilməyən, həmçinin bədənin zəruri ehtiyac duyduğu əsas yağlı turşular baxımından kifayət edəcək bir mənbədir. Bu amillər zeytun yağını təzə doğulan körpələr üçün çox faydalı maddəyə çevirir. Doğuşdan əvvəl və sonra körpə beyninin və sinir sisteminin təbii inkişafına müsbət təsiri olduğuna görə, mütəxəssislər tərəfindən analara məsləhət görülən yeganə yağ yenə zeytun yağıdır. Bu yağ ana südündəkinə yaxın miqdarda linolen turşusu ehtiva edir. Bununla yanaşı, yağsız inək südünə zeytun yağı əlavə ediləndə, o ana südü qədər təbii bir qida xüsusiyyəti qazanır. Təzyiqi aşağı salması “The Archives of Internal Medicine” jurnalının 2000-ci il 27 mart tarixli sayında dərc olunan bir araşdırma zeytun yağının yuxarı qan təzyiqinə müsbət təsirini bir daha vurğulamışdır. Bundan başqa, zeytun yağının yarpağından təzyiqi aşağı salan dərmanlar hazırlanır. Daxili orqanlara faydası Isti və ya soyuq halda qəbul edilməsindən asılı olmayaraq zeytun yağı mədə turşusunu azaldaraq mədəni qastrit və xora kimi xəstəliklərdən qoruyur. Bununla yanaşı, öd ifrazatını sürətləndirərək onun ən mükəmməl hala gəlməsini təmin edir. Öd kisəsinin boşalma fəaliyyətini nizamlayır və öd daşı riskini azaldır. Tərkibindəki xlor sayəsində də qaraciyərin çalışmasına kömək edir. Bununla da bədənin tullantılardan xilas olmasını asanlaşdırır. Bunlardan başqa, beyin, aorta damarlarının da sağlamlığına müsbət təsir göstərir. Zeytun yağı bütün bu xüsusiyyətlərinə görə son dövrlərdə mütəxəssislərin diqqətini cəlb edir. Mütəxəssislərin izahlarından bir qismi ilə tanış olaq. Sağlamlıq və qidalanma sahəsində nüfuzlu şəxslərdən biri sayılan, “Qida əczaxanası” (“The Food Pharmacy”) və “Qidalar – möcüzəli dərmanlarımız” (“Food – Your Miracle Medicine”) kitablarının müəllifi, SNN telekanalının mükafatlı müxbiri, beynəlxalq köşə yazarı olan Jan Karper: “Italiyada aparılan yeni tədqiqatlar nəticəsində zeytun yağının özündə LDL xolesterinin arteriya damarlarına tıxac yaratmaq xüsusiyyəti də daxil olmaqla bəzi xəstəlik mərhələləri ilə döyüşən … antioksidantlar ehtiva etdiyini aşkarlayıb”. Pəhriz və qidalanma mütəxəssisi Pet Beird: “Zeytun yağının hərtərəfliliyi…onun bədənin sağlamlığına olan faydası haqqında öyrənəcəyimiz daha çox şey var”. Harvard Universitetinin xalq sağlamlığı məktəbi epidemiologiya bölümü başqanı dr. Dimitrios Triçopulos: “Amerikalı qadınlar doymuş yağların əvəzinə daha çox zeytun yağı istifadə etsəydilər, döş xərçəngi riskində 50% qədər azalma baş verə bilərdi… Zeytun yağı bəzi bədxassəli şiş növlərinə – prostat, döş, onurğa, pulcuqlu hüceyrə və qida borusu şişlərinə qarşı qoruyucu təsirə malikdir”. Mayami Universitetinin (ABŞ) tibb fakültəsindən D.Pek: “Zeytun yağının siçovullardakı immunitet sistemini gücləndirdiyi sübut olunmuşdur…”. Milan Universiteti əczaçılıq fakültəsindən Bruno Berra: “Təbii yolla süzülmüş zeytun yağının tərkibində olan LDL oksidasiona olan müqavimətini aydın şəkildə artırır”. II Federiko Universitetinin daxili və metabolizma xəstəlikləri kafedrasından A.A.Rivelles, G.Rikardi, M.Mançini: “Zeytun yağı insulin müqavimətinin qarşısını alır və qandakı qlükozanın daha yaxşı nəzarətini təmin edir”. Neapolitan Universiteti tibb və kimya fakültəsindən Patrisia Qaletti: “Zeytun yağı polifenollarının qida kimi qəbul edilməsi reaktiv oksigen metabolitlərlə bağlı xəstəlik riskini azalda bilər – mədə-bağırsaqla bağlı bəzi xəstəliklər və damarların tıxanması kimi. Zeytun yağı insan eritrositlərini oksidativ təhlükədən qoruyur”. Harvard Universitetinin xalq səhiyyəsi kafedrasından Frank Saks: “Zeytun yağından ibarət olan zəngin qida rasionlu pəhriz ifrat kökəlməyi nəzarətdə saxlamaqda və müalicə etməkdə az yağlı qida rasionundan ibarət pəhrizdən daha təsirlidir. O uzunmüddətli artıq çəki itkisinə də səbəb olur, bu halda çəkini qorumaq daha asandır…”. Göründüyü kimi, bu gün bir çox alimlər zeytun yağını əsas qəbul edən qidalanma modelinin ən ideal forma olduğunu düşünür. Bu xüsusiyyətlərinə görə gündəlik qida rasionunda olması zəruri olan ən əsas qidaların zeytun və zeytun yağı olduğu bildirilir. Allahın bir çox ayədə diqqətimizə çatdırdığı zeytun bitkisinin faydası tibbi bilgilərin artması ilə paralel olaraq kəşf edilmişdir. “Göydən sizin üçün yağmur endirən Odur. Ondan (o sudan) siz də, içində (heyvanlarınızı) otardığınız ağaclar (və otlar) da içər (ağaclar və otlar da onun vasitəsilə bitər)». (Allah) onunla (o su ilə) sizin üçün əkin (taxıl, bitki), zeytun, xurma, üzüm və bütün (başqa) meyvələrdən yetişdirir. Düşünüb-daşınanlar üçün bunda (Allahın vəhdaniyyətini sübut edən) dəlillər vardır!” (Ən-Nəhl, 16/10-11). Zeytun yağı haqqında Gündəlik qida rasionunda yağların xüsusi çəkisi ümumi enerji dəyərinin 30%-ə qədərini təşkil etməlidir. Qida institutları tərəfindən elmi cəhətdən işlənib tövsiyə olunmuş normaya əsasən orta yaşlı insan gündə 80-100 qr yağ istehlak etməlidir. O cümlədən kərə yağı 20 qr, bitki yağı 25 qr, heyvanat yağı 20 qr, marqarin və mətbəx yağları 30 qr təşkil etməlidir. Istehlak olunan yağın tərkibində 2-6 qr polidoymamış yağ turşuları, 5 qr fosfolipidlər və 0,3-0,6 qr xolesterin olmalıdır. Yaşlıların daha çox bitki yağlarından istifadə etmələri məsləhətdir. İnsanlar qədimdən ən çox heyvanat mənşəli yağlardan (qoyunun quyruq yağı) daha çox istifadə etmişlər. Lakin tarixdə zeytun yağından istifadə olunmasına dair çoxlu sayda məlumatlar vardır. Zeytun yağından qida məqsədləri üçün istifadə olunması haqda “Qurani-Kərim”də buyurulan bir neçə ayələrdə və Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) hədislərində oxuyuruq. “(Sizin üçün həmçinin mənşə etibarilə) Sina dağından çıxan bir ağac da (yaratdıq ki), o, yeyənlər üçün zeytun və (çörəyin üstünə yaxılan, xörəyə qatılan) yağ bitirər.” (əl-Muminun, 23/20). Zeytun yağının insan orqanizmi üçün əhəmiyyətini vurğulayan Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) də bu xüsusda “Zeytun yağı yeyin və sağlam həyat sürün” kəlamını buyurmuşdur. Heyvani yağlardan fərqli olaraq zeytun yağı nəinki qan-damar xəstəliklərinə səbəb olmur, hətta heyvani yağlarla qəbul olunmuş xolesterinin orqanizmdən xaric olmasına fizioloji cəhətdən səbəb olur. Zeytun yağının tərkibində faizlə doymuş yağ turşularından palmitin-12,9; stearin-2,5 və araxin-0,35; monodoymamış yağ turşularından olein-64,9 və palmitolein-1,5; polidoymamış yağ turşularından linol-12,0; linolen-0,1 vardır. Zeytun yağında E, A, D vitaminləri və insan orqanizmi üçün faydalı olan digər bioloji fəal maddələr də vardır. Məhz buna görə zeytun yağı həyatın bütün dövrlərində sağlamlığa müsbət təsir göstərir. Zeytun yağı ürək və qan-damar xəstəliklərinə səbəb olan xolesterini azaldaraq damarlarda tıxanmaların qarşısını alır. Zeytun yağının üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, digər bitki yağlarından fərqli olaraq yalnız orqanizm üçün zərərli olan aşağı sıxlıqlı xolesterinin miqdarını azaldır, lakin insan orqanizmi üçün lazım olan yüksək sıxlıqlı xolesterinə toxunmur. Mədə turşuluğunu azaldaraq qastritə və mədə yarasına qarşı qoruyucu rol oynayır, öd kisəsi daşının əriməsinə xömək edir, tərkibi antioksidləşdiricilərlə zəngin olduğundan uşaqlarda və yaşlılarda beyin və sinir sisteminin inkişafı və yeniləşməsində mühüm rol oynayır, orqanizmdə 99-100% mənimsənilir. Zeytun yağından soyuq qəlyanaltıların və qızartmaların hazırlanmasında istifadə olunması sağlamlıq üçün əhəmiyyətlidir. Eyni zamanda zeytun yağından unlu şirniyyat məmulatının (keks, yağlı biskvit, peçenye və digər məhsulların) hazırlanmasında istifadə olunması məsləhət görülür. Çünki bu yağ məmulata xüsusi ləzzət verməklə yanaşı onun qurumasının qarşısını alır. Zeytun yağı həzm, qaraciyər və öd kisəsinin pozğunluğu olan insanlara yaxşı təsir göstərir. Belə xəstələrə səhər acqarnına bir qaşıq zeytun yağı içmək məsləhət görülür. Zeytun yağından aterosklerozun profilaktikasında və onun mürəkkəb formalarının qarşısının alınmasında istifadə etmək olar. Zeytun yağı dərinin qoruma funksiyasını gücləndirir, tonusu artırır, qocalmanı ləngidir və orqanizmdə kalsiumun daha yaxşı mənimsənilməsini təmin etməklə sümük toxumasının artımına və möhkəmlənməsinə kömək edir. Son illər “Bakı Yağ zavodu”-nda “Zeytun bağları” və “Final” ticarət nişanı ilə zeytun yağı istehsal olunur. Gigiyenik normalara əməl olunaraq qabaqcıl texnologiyanın tətbiqi ilə istehsal olunan zeytun yağı 250, 500 və 750 qram kütlədə 4 qranlı şüşələrdə Riviera tipli zeytun yağı kimi istehlakçılara təqdim olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, zeytun yağları 3 qrupda satışa çıxarılır. Təbii zeytun yagı, Rafinə zeytun yağı və Riviera zeytun yagı. Təbii zeytun yağının canlı və kəskin qoxusunu bəyənməyənlər Riviera zeytun yağından istifadə edə bilərlər. Riviera zeytun yağı almaq üçün Rafinə zeytun yağı təbii zeytun yağı ilə qarışdırılır. Respublikada istehsal olunan zeytun yağı tələbatı ödəmədiyindən bir çox xarici ölkələrdən də zeytun yağı gətirilib istehlakçılara satılır. Zeytun yağının istehsalı müxtəlif proseslərlə başa çatdırıldığından, son məhsulun keyfiyyəti də müxtəlif olur. Xaricdə əsasən Virgen, Riviera və Pomos tipli zeytun yağı istehsal olunur. Respublikamıza əsasən zeytun yağının istehsalı ilə məşğul olan 3-cü ölkələrdən aşağı keyfiyyətli zeytun yağı daxil olur. Bunların əsasını nisbətən aşağı keyfiyyətli olan Pomos zeytun yağı təşkil edir. Lakin alıcılar zeytun yağı alarkən etiketdə olan Pomos sözünə fikir vermirlər və xaricdən alınan yağlara daha çox meyl göstərirlər. Bu yağların qiymətlərində çox fərq olmur, lakin keyfiyyətcə Riviera tipli satışa verilən zeytun yağı bütün göstəricilərinə görə Pomos zeytun yağından üstündür. Əvvəla Riviera zeytun yağı təbii və rafinə zeytun yağının qarışığıdır və ona görə də standartın bütün tələblərinə uyğundur. Lakin Pomos zeytun yağı əsas istehsal prosesi başa çatdıqdan sonra yerdə qalan jmıxdan və zeytun məhsulları istehsalının qalıqlarından hazırlanır və keyfiyyətcə Rivieradan aşağıdır. “Bakı Yağ zavodu”-nda istehsal olunan “Final” ticarət nişanı və Riviera tipli zeytun yağının rəngi açıq yaşılımtıl çalarlı sarıdır, şəffaf və parlaqdır, dadı təmiz və neytraldır, mikrobioloji və zərərsizlik göstəriciləri Tibbi Bioloji Təlimata uyğundur. Nəmlik və uçucu maddələrin miqdarı- 0-dır (standartda 0,2%-dən çox olmaması göstərilir); xalis yağın miqdarı-100%-dir; sərbəst yağ turşularının miqdarı-0,29%-dir (standart göstərici əla sort üçün 0,75%-dir); peroksid ədədi-2,8-dir (standartına görə 15-dən çox olmaz). Xolesterinsizdir. Zeytun yağının tərkibində 72 mq/100 qram E vitamini (tokoferol) vardır ki, bunun da 90%-ni daha fəal olan α -tokoferol təşkil edir. 100 qram zeytun yağı 899 kkal enerji verir. Zeytun yağı haqqında hədislər Rəsuli-Əkrəm (s.ə.v.) buyurub: “Sizə tövsiyə edirəm zeytun yağını. O, ödü açar, bəlğəmi aparar, əsəbi bərkidər, yorğunluğu aparar, xasiyyəti yaxşılaşdırar, nəfəsə xoş ətir verər, qəm-qüssəni aparar”. Rəsuli-Əkrəm (s.ə.v.) Əliyə (ə) tövsiyə edərək buyurur: “Ya Əli, zeytun yağını yeginən və onu bədəninə sürt. Həqiqətən, kim onu yesə və bədəninə sürtsə, Şeytan ona qırx səhər yaxın düşə bilməz”. Rəsuli-Əkrəm (s.ə.v.) buyurub: “Zeytun yağını yeyin və onu bədəninizə sürtün, çünki o, mübarək bir ağacdan hasilə gəlib”. Burada “mübarək ağac” ifadəsilə o Cənab (s.ə.v.) “Quranı-Kərim”in iyirmi dördüncü (Nur) surəsinin otuz beşinci ayəsindəki kəlamı nəzərdə tutmuşdur. “… O çıraq nə şərqdə, nə də qərbdə (aləmin ortasında) olan mübarək bir zeytun ağacından yandırılır. Onun (zeytun ağacının) yağı özünə od toxunmasa da, sanki (haradasa) işıq saçır. O, nur üstündə nurdur…” (ən-Nur, 24/25). Təfsirlərdə deyilir ki, bu, yəni zeytun ağacı, yer yox, göy ağacıdır. Peyğəmbər (s.ə.v.):
Imam Əli (ə): “Zeytun yağını bədəninizə çəkin, ondan yavanlıq kimi istifadə edin. Zeytun olan yerdə heç bir xəstəlik insanı yaxalamaz”. Imam Cəfər Sadiq (ə):
BITKIÇILIK HAQQINDA “Qurani-Kərim”də elmin bütün sahələrinə aid buyuruqlar vardır. Botanika sahəsində, o cümlədən bitkiçilik üzrə də bəzi kəlamları oxuyuruq. “Yerin yetişdirdiklərindən, onların (insanların) özlərindən və bilmədiklərindən (erkək və dişi olmaqla) cütlər yaradan Allah pak və müqəddəsdir! (Eybsiz və nöqsansızdır)”. (Yasin, 36/36). Bu ayə bütün varlıqların cüt-cüt yaradıldıqlarını göstərir. Bunların bir qismi indiyə qədər elmdə təsdiq və təsbit olunmuşdur. Elmə məlum olmayan bir çoxunun da mövcudluğu haqqında xəbər verilməkdədir. Necə ki, müasir dövrdə, istər canlı, istərsə də cansız aləmlərdə bir yanda son dərəcə böyük (makro), o biri yanda son dərəcə kiçik (mikro) sistemlərdə, ikili sistemlərin və ya ikili funksiyaların fərqləri təsdiq edilmişdir. Şübhəsiz ki, “Qurani-Kərim”-in bildirdiyi gerçəkliklərlə, müasir elmi gerçəkliklər arasında heç bir uyğunsuzluq müşahidə edilməmişdir. Cənabi-Haqq təkliyi (vahidliyi) yalnız özünə layiq qıldığı üçün cəmadət (cansızlar), nəbatət, heyvanat, cin və insan, nə varsa hamısını cüt-cüt xəlq etmişdir. Məsələn, müsbət elektrik mənfi elektriklə birləşdikdə işıq yanar. Müsbət bulud mənfi buluda axar və nəticədə yağış yağar. Bu sünnətüllah ilahi qanun bütün yaranmışlara şamildir. Ayəti-Kərimə bitkilərin də cüt-cüt yarandıqlarını bildirir:
Bütün bitkilərin çiçəklərində erkək və dişi cütü bilinməkdədir. Erkəyin dişini mayalamasıyla meyvələr (bar) meydana gəlir. Yalnız bu döllənmə və mayalanma külək vasitəsilə yerinə yetirilir. Hələ müasir dövrdə bunları elmi araşdırmalar nəticəsində təzə çatdığımız bu həqiqətləri “Qurani-Kərim” 14 əsr öncə xəbər vermişdir: "Biz (buludla) yüklənmiş (bitkilərə, ağaclara həyat verən, onları tozlandıran) külək göndərdik, göydən yağmur endirib su verdik (içirtdik). Yoxsa onu yığıb saxlayan (bir yerə toplayan) siz deyilsiniz! (Allah yağış suyunu saxlayıb istədiyi vaxt, istədiyi yerə yağdırar)" (əL-Hicr, 15/22). Bitkilərin cüt-cüt yaranması özünü meyvə ağaclarının bar verməsində də göstərir. Məsələn, badam ağaclarının düzgün əkilməməsi (yəni erkək ağaclarla dişi ağaclar növbələnmədikdə) həmin ağacların hər il lazımi qədər bar verməsində özünü göstərir. Belə əkin sistemi Yapon xurması, bəzi alma sortları və digər meyvə-giləmeyvələrə də aiddir. Əgər yağış yağmasa bitkilər, o cümlədən meyvə ağacları göyərib yarpaq və çiçək əmələ gətirməz; əgər külək olmasa çiçəklər tozlanıb bar verməz. Əlbəttə ki, çiçəklərin tozlanmasında arıların da rolu böyükdür. Çünki arılar bal hasil etmək üçün bütün çiçəklərdən nektar toplayır və bu zaman arının xortumu və ayaqları çiçəyin dişi və erkək dişiciklərinə toxunduğundan tozlanma (mayalanma) daha yaxşı gedir. Yağışın yağması ilə meyvələrin bar verməsi və həmin barlardan insanların yemələri haqqında aşağıdakı ayələri oxumaq lazımdır: "Ölü torpaq onlar üçün (qiyamət günü ölüləri dirildəcəyimizə) bir dəlildir. Biz onu (yağışla) dirildir, oradan (arpa, buğda, düyü və s. kimi) dənələr çıxardırıq, onlar da onlardan yeyirlər". "Biz orada xurma və üzüm bağları əmələ gətirir, bulaqlar qaynadırıq ki," "Onların meyvələrindən və öz əlləri ilə becərdiklərindən (yaxud becərmədiklərindən) yesinlər. Hələ də şükür etməzlər?" (Yasin, 36/33, 34, 35). Bitkiçilikdən söhbət getdikdə əsasən taxıl bitkiləri və meyvə-tərəvəzlər haqqında oxucuları məlumatlandırmaq yerinə düşür. TAXIL BİTKİLƏRİ VƏ ÇÖRƏK HAQQINDA Taxıl bitkiləri qədimdən insanların qidalandığı əsas məhsullardandır. El arasında belə bir deyim hələ də mövcuddur. Buğdanı yeyib cənnətdən çıxıb. Bu sözün yaranmasına səbəb Adəmlə (ə) Havvanın şeytanın vəsvəsəsinə uyub Allahın onlara qadağan etdiyi ağacın meyvəsindən yemələri və buna görə Cənnətdən qovulmalarıdır. Bir çox mənbəələrdə bunun buğda olduğu güman edilir. Taxıl bitkilərinin üyüdülməsilə un əldə edilir, un əsasında da hələ qədimdən çörək və digər qida məhsulları hazırlanır. “Qurani-Kərim”in 10 surəsinin 21 ayəsində bitki və taxıl haqqında Allah kəlamları buyurulmuşdur.
“Qurani-Kərim”də bitki və taxıl haqqında ayələr
“...(Ey insan!) Sən yer üzünü qupquru görürsən. Biz ona yağmur endirdiyimiz zaman o, hərəkətə (cana) gəlib qabarar (yaxud xəmir kimi acıyar) və hər növ gözəl (meyvədən, bitkidən) bar gətirər.” (əl-Həcc, 22/5). “Məgər onlar yer üzünə baxıb orada növbənöv gözəl (bitkilər və meyvələr) yetişdirdiyimizi görmürlər?” (əş-Şuəra, 26/7). “Biz göydən bərəkətli su endirdik, sonra onunla bağlar və (arpa, buğda və s. bu kimi) biçilən taxıl dənələri yetişdirdik.” (Qaf, 50/9). “İnsan hələ bir yeməyinə baxsın! (Görsün ki, ona necə ruzi verdik). Həqiqətən, Biz yağışı bol yağdırdıq. Sonra yeri gözəl yaratdıq (yaxşı yardıq), Belə ki, orada dən (dənli bitkilər) göyərtdik;” (Əbəsə, 80/24-27). Bu ayəti-kərimələrdən göründüyü kimi Allah Təbarəkə Təala öz bəndələrini yaşatmaq üçün növbənöv bitkilər, eləcə də taxıl (arpa, buğda və s.) yaratmışdır. Dənli bitkilər botaniki xüsusiyyətlərinə, kimyəvi tərkibinə, təyinatına və digər əlamətlərinə görə əsasən 3 qrupa ayrılır.
1.1. Əsas taxıl tipli bitkilərə buğda, çovdar, arpa və vələmir aiddir. 1.2. Darıyabənzər tipli taxıl bitkilərinə darı, çəltik və qarğıdalı aiddir.
Buğdanın tərkibcə orta hesabla 84%-ni endosperm, 14%-ni kəpək və 2%-ni rüşeym təşkil edir. Taxıl birdəfəyə və təkrar üyütmə üsulu ilə üyüdülür. Birdəfəlik üyütmə sadə üyütmə adlanır və alınan məhsul nisbətən aşağı keyfiyyətli olur. Təkrar üyütmə iki müxtəliflikdə olur: aşağı dərəcəli üyütmə, yüksək dərəcəli üyütmə. Yüksək dərəcəli üyütmə sortlu üyütmə adlanır. Sortlu üyütmə – mürəkkəb üyütmədir. Təkrar sadə üyütmədə 95-96%-li kəpəkli buğda unu, 85-87%-li kəpəksiz və 63%-li ələnmiş çovdar unu alınır. Sortlu üyütmədə əla, o cümlədən dənəvər un, 1-ci, 2-ci sort buğda unları əldə edilir. Bu unlar tərkibinə görə fərqlənirlər. Müasir un dəyirmanlarında dən üyüdülərkən kəpək hissə tamamilə ələnib kənar edilir. Kəpək hissədə vitamin, minerallı maddələr və protein endospermdəkindən çoxdur. Ona görə də unda proteinin miqdarı 13,8%, kəpəkli unda isə 19,3%-dir. Dənin kəpək hissəsində sellüloz və hemisellüloz kimi həzm olunmayan karbohidratlar vardır. Lakin bu maddələrin qəbizliyin aradan qaldırılmasında əhəmiyyəti vardır. Çünki sellüloza mədə-bağırsaq sistemində qidanın hərəkətini nizamlayır. Eyni zamanda buğda ununda və ondan hazırlanmış çörəkdə B qrupu vitaminləri də vardır. 100 qram kəpəkli undan çörəkdə 0,12 mq riboflavin - B2; 0,5 mq tiamin - B1, 4,5 mq niasin – PP; 350 mq piridoksin - B6; 30 mq fol turşusu - B9; 1,1 mq pantoten turşusu – B3 - vitaminləri vardır. 100 qram kəpəksiz undan çörəkdə 0,04 mq riboflavin - B2; 0,1 mq tiamin - B1; 1,0 mq niasin - PP; 45 mq piridoksin - B6; 15 mq fol turşusu - B9; 0,3 mq pantoten turşusu – B3 vitaminləri vardır. Göründüyü kimi kəpəksiz undan hazırlanan çörəkdə vitaminlərin miqdarı kəpəkli undan hazırlanan çörəyə nisbətən 4-8 dəfə azdır. Yediyimiz çörəyin tərkibində vitaminlərin az olması bir çox xəstəliklərə səbəb olur. Tiamin çatışmazlığı iştahanın pozulmasına, tez yorulmağa və sinir sisteminin pozulması ilə nəticələnir. Əgər digər qidalarla da tiamin çatışmazlığı olarsa insan “beri-beri” xəstəliyinə tutula bilər. Çörəyin tərkibində Na, Ca, K, P, Fe kimi mineral maddələr də vardır. Mineral maddələrin miqdarca nisbəti də kəpəkli undan çörəkdə daha yaxşıdır. 40-50 yaşından sonra insanlarda vitamin və mineral maddə çatışmazlığı daha çox özünü göstərir. Çünki kəpəksiz undan hazırlanan çorəklə uzun müddət qidalananlarda bağırsaq xəstəliyinə səbəb olan qəbizlik daha çox müşahidə edilir. Çörəyin necə yeyilməsi barədə islamda bəzi göstərişlər vardır. 14 əsr öncə Peyğəmbərimiz (s.ə.v.), buğdanın üyüdüldükdən sonra ələnmədən, kəpəkli yeyilməsini tövsiyə etmişdir. Müasir dövrdə bu göstərişlərin hikməti çoxsaylı kimyəvi və biokimyəvi tədqiqatlarla təsdiq olunmuşdur. Çünki, artıq deyildiyi kimi buğda kəpəyi B1, B2, B3, B6, B9, PP vitaminləri ilə zəngindir. Eyni zamanda kəpəkdə olan sellüloza və hemisellüloza mədə-bağırsaqda qidanın həzmini və hərəkətini nizamlayır. Ulu Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) çörəyi kiçik tikələrə bölərək yeyilməsini məsləhət görmüşdür. Çörəyi bir əllə kəsmək, dişləyərək yemək olmaz. Çörək, iki əllə tutulub xırda tikələrə kəsilməli və aramla çeynənilərək yeyilməlidir. İnsanın ağız və mədə vəzilərinin ifraz etdiyi şirənin tərkibində sellülozanı parçalayan ferment yoxdur. Lakin çeynəmə ilə sellüloza xırdalanır və qidanın tərkibində mexaniki rol oynayaraq qidanın mədə-bağırsaq sistemində hərəkətini nizamlayır. Yeməyin ağızda çeynənilməsi də vacibdir. Bu xüsusda müdriklərin kəlamlarında deyilir: “Ağzına aldığını isit və yaxşı-yaxşı çeynə. Yeməyi ölçü ilə ye, zira insan hər vaxt az yeyib az içməlidir”. Ərzurumlu İbrahim Haqqı demişdir: “Səhhətini qorumaq istəyən kiçik loxmalar almalı və yaxşı çeynəməlidir”. “Yeməkdən sonra ciddi hərəkət etmək olmaz, yeməkdən dərhal sonra hamam qəbul edilməməlidir”. “Yeməkdən sonra çox hərəkət də etməyiniz, bunun zərərini çəkərsiniz” deyərək Peyğəmbərimiz (s.ə.v) yeməkdən sonra ciddi hərəkətlərin insana zərərli olduğunu vurğulamışdır. O, Həzrət yeməkdən sonra dərhal yatmamağı məsləhət görmüşdür. Çünki bu zaman qidanın həzmi çətinləşir. Yeməyi ayaq üstə və uzanan yerdə yeməyi də Peyğəmbərimiz (s.ə.v) günah sayırdı. Çünki belə halda qida borusunun insan orqanizmində anatomik yerləşməsi qidanın həzminə və hərəkətinə mənfi təsir göstərir. Yüklə 1,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|