Хаёл фантазия

Bolalarni o'yin kattalarni ijod faoliyatida fantaziyani ahamiyati

Reja:

1. 
   Xayol va uning asosiy turlari va jarayonlari xakida tushuncha.
   
2. 
   Xayol va muammoli vaziyat.
   
3. 
   Bolalarning uyi va kattalarning ijodiy faoliyatida fantaziyaning roli.
   
4. 
   Badiiy va ilmiy ijodiyotda fantaziyaning roli.
   

Xayol yoki fantaziya, tafakkur kabi, yuksak bilish jarayonlari katoriga kirib, kishining uziga xos insoniy щarakteriga ega bulgan faoliyatlarida namoyon buladi. Mexnatning tayyor natijasini xayolga keltirmay turib., ishga kirishib bulmaydi. Fantaziya yordami bilan kutilayotgan natijani tasavvur kilish-inson mexnatining mexnat jarayoni uz tarkibiga zarur tarzda xayolni uz ichiga oladi,
Xayol inson ijodiy faoliyatining zarur elementi bulib, mexnatning oxirgi va oralik maxsulotlarida uz ifodasini topadi. Xayol mexnat natijalarini narsalarda gavdalantirishga undaydi va shuning bilan birga muammoli vaziyat anik bulmagan xollarda ish щarakat programmasini tuzishni taminlaydi. SHuning bilan birga xayol aktiv faoliyatni programmalashtiruvchi emas, balki uning urnini almashtiruvchi obrazlar xosil kilish vositasi sifatida yuzaga chikadi.
Xayolning psixik jarayon sifatidagi birinchi va muxim vazifasi shundan iboratki, u mexnatni boshlamasdan oldin uning natijasini tasavvur kilish imkoniyatini beradi. Xayol mexnatning fakat sungi natijasinigina emas (maslan, bitkazilmagan tayyor maxsulot sifatidagi tsol), balki mexnatning oralik maxsulotlarini (mazkur xolda tsolni yasab bitkazish uchun tayyorlanadigan detallarni xam) tasavvur kilish imkoniyatini beradi. Binobarin, xayol odamga faoliyat jarayonida mexnat maxsulotlarining oxirgi va oralik psixik modellarini xosil kilish yuli bilan yul-yurik kursatadi. Bu esa mexnat maxsulotlarini narsalar sifatida gavdalantirishga yordam beradi.
Xayol tafakkur singari, muammoli vaziyatda, ya’ni masala yechishning yangi usullarini kidirib topishda yuzaga keladi. Xayol tafakkur singari, shaxsning extiyojlariga asoslanadi. Extiyojlarni kondirishning soxta, xayoliy jarayoni sodir buladi, ya’ni bu extiyojlarning kondirilishi mumkin bulgan vaziyatni jonli, Yerkin, tasavvur kilish mumkin. Xayol jarayonlarida amalga oshiriladigan vokelikni oldindan aks ettirish Yerkin tasavvurlar tarzida va konkert obraz shaklida sodir buladi. SHuning bilan bir paytda tafakkur jarayonlarida oldindan aks ettirish olamni umumlashtirib, vositali tarzda bulish imkonii beruvchi tushunchlalar bilan ishlashda sodir buladi.
Tafakkur va xayolning uxshash щamda farklanuvchi tamonlarini karab chikar ekanmiz, muammoli vaziyat oz yoki kup noaniklik bilan щarakterlanish mumkinligini kursatib utish lozim. Masalaning dastlabki ma’lumotlari, chunonchi, ilmiy problemaning dastlabki ma’lumotlari anik bulsa, masalni yechish yulining moxiyati oldingi bobda yoritilgan tafakkur konunlariga kuprok tobe buladi. Agar problemali vaziyat kup jixatdan uzining noanikligi bilan ajralib tursa, dastlabki ma’lumotlarni anik analiz kilish juda kiyin bulsa, boshkacha bir xolni kuramiz. Bunday xollarda xayol mexanizmlari ishga tushadi. CHunonchi dastlabki ma’lumotlarning birmuncha noanikligi yozuvchining ishiga zarar kiladi.
Muammoli vaziyat щarakterlanadigan turli sharoitlarga boglik ravishda aynan bir masalaning uzi xam xayolning yordami bilan, xam kat’iy tafakkur bilan yechilishi mumkin. Vaziyatning noanikligi nixoyatda katta bulganda, ya’ni bilish shu darajaga kelganda xayol ishlay boshlaydi, deb xulosa chikarshiga asos bordir. Vaziyat kanchalik odatdagidek, anik va ma’lum bulsa, fantaziya uchun shunchalik kam urin koldiradi.
Xayol uzining aktivligi va faolligi bilan щarakterlanadi. SHuning bilan birga xayol apparati fakat atrofdagi olamni uzgartirishga karatilgan shaxs ijodiy faoliyatining sharti sifatida foydalanish mumkin. Xayol odamni Amaliy aktivlikka undovchi extiyojlarga javob tarikasida ishlaydi. Lekin ayrim xollarda xayol faoliyatining urnida, ya’ni soxta faoliyat sifatida щarakat kilishi mumkin. Manna shu xollarda odam uziga xal kilib bulmaydigandek kurinadigan masalalardan, turmushning ogir sharoitldaridan, uz xatolarning takibidan vash u kabilardan yashirish uchun real tasavvurlardan uzok bulgan fantatsika olamiga vaktincha kirib ketadi. Fantaziya xayotda gavdalanmaydigan obrazlarni yaratadi, amalga oshmaydigan va kupincha amalga oshirib bulmaydigan ish-щarakat programmalarini belgilaydi. Xayolning bunday formasi passiv xayol deyiladi.
Odam passiv xayolni ixtiyoriy ravishda yuzaga keltirishi mumkin. Ixtiyoriy ravishda yuzaga keltirilgan, lekin xayotda gavdalantirishga karatilgan, iroda bilan boglik bulmagan xayolning manna shunday obrazlari shirin xayol deb ataladi. Kandaydir kuvonchli yokimli, kizikarli xakida shirin xayol surish xamma odamlarga xosdir. Manna shunday shirin xapyollarda fantaziya maxsulotlari bilan extiyojlar urtasidagi aloka yengil namoyon buladi. Ammo inson xayoliy jarayonlarda shirin xayol surish xollari kuprok bulsa, bu shaxsning passivligidan dalolat beruvchi nukson xisoblanadi. Agar odam passiv bulsa, u kelajakda yaxshi xayot uchun kurashmasa, uning xozirgi xayoti esa kiyin, kungilsiz bulsa, bunday xolda u uzining extiyojlari Tula kondiriladigan, itsagan narsasini kulga kirita oladigan, xozirgi paytda umid xam kila olmaydigan biror mansabni egallaydigan soxta xayotni kup vakt xayol kiladi.
Passiv xayol ixtiyorsiz ravishda xam yuzaga kelishi xam mumkin. Bunday ixtiyorsiz ravishda yuzaga keladigan passiv xayol asosan ong faoliyatining, ikiknchi signal setsimasining susayishida, odam vaktincha щarakatsizlik xolatida, uykusirash xolatida, uyeusirash xolatida, affekt xolatida, uyku (tush kurishda), ongning kasallikka uchrab buzulishida (gallyutsinatsiyada) vash u kabilarda sodir buladi.
Agar passiv xayolni ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlarga bulish mumkin bulsa, aktiv xayolni ijodiy va kayta tiklovchi xayol turlariga bulish mumkin buladi.
Uz asosida yozilganlarga muovik keladigan obrazlar sistemasini yaratuvchi xayol kayta tiklovchi xayol deyiladi. Xox darsliklarni, Xox badiiy adabiyotlarni ukishda, geografik kartani yoki tarixiy tasvirlarni urganishda xayol xayol yordami bilan bu kitoblarda, suratlar va xikoyalarda aks ettirilgan narsalarni kayta tiklashga tugri keladi. Stereometriyani urganishda kerak buladigan fazoviy xayol chizmalarni va щar xil rasmdagi natural xajmli narsalarga dikkat bilan karashda rivojlanadi.
Ijodiy xayol kayta tiklovchi xayolning bajaradigan vazifasi aniklab olingach, fantaziya obrazlarining yaratilishini amalga oshiradigan jarayonlar karab chikilishi va ularning strukturalarini aniklash lozim. Odamga Amaliy va ijodiy faoliyatlarida yul kursatiuvchi fantaziya obrazlari kanday kilib paydo buladi щamda ularning tuzulishi kanday? Fanataziya yaratgan щar kanday yangi obrazda eskilik, ilgaridan ma’lum bulgan belgilar kurinib turadi, yangilik bilan eskilik urtasida izchillik saklanib koladi.
Bu xolat badiiy ijodda katnashadigan xayolga nisbatan K. Pautsovskiyning aytgan kuyidagi gaplari bilan ifoda kilinishi mumkin: «Щar bir minut bexosdan tashlangan щar bir suz va nigox, щar bir chukur ma’noli yoki xazilomuz fikr, odam yuragining uchub tushgan terak momigi yoki tungu suvdagi yulduz shulasi singari, bilinar bilinmas щar bir щarakati- bularning xammasi oltin changi zarrachalaridir. Biz, adabiyotchilar, bu millionlar zarrachalarni un yillar davomida tuplab olamiz, uzimiz sezmagan xolda yigib kotishmaga aylantiramiz va undan sung anna shu kotishmadan uzimizning «oltin gulimiz» bulmish- roman yoki poemalarni tayyorlaymiz».
Fantaziya obrazlarining paydo bulishi odam miyasi faoliyatining natijasidir. Xayol boshka xamma psixik jarayonlar kabi, katta miya yarim sharlari putslok kismining finktsiyasi xisoblanadi.
Xotiraning fiziologik asosi muvakkat nerv boglanishlarining tutashi va ularning keyinchalik aktuallashishidan (kayta tiklanishi, tormozlanishidan) iboratdir. Agar xotira jarayonlarida paydo bulgan boglanishlar keyinchalik kayta tiklanscha, xayol jarayonida odamning xayoti davomida xosil kilingan boglanishlar sistemasi guyo yemiriladi. (buzulib ketadi) va yangi sistemaga birlashadi. Bunday birlashish exztiyoj yoki kandaydir bevosita taassuot orkali miya putsida yetarli darajada kuchli kuzgolish manbaini xosil kilish natijasida bulishi mumkin buladi. SHunday kilib xayol kilayotgan odamda nerv xujayoralarining gruppalari yangicha boglanadi. Xotira obrazlariga nisbatan fantaziya obrazlariga щarakterli bulgan yangilik va kisman uxshashlik anna shunga, ya’ni nerv xujayralarining yangicha boglanishiga boglikdir.
Xayol katta miya yarim sharlari putsining funktsiyasi xisoblanadi. SHuning bilan birga xayol strukturasining murakkabligi va uning xissiyotlar bilan boglikligi xayolning fiziologik mexanizmlari fakat miya putsi bilan emas, balki miyaning chukurrok kismlari bilan boglik deb taxmin kilishga asos beradi.
Fantaziya obrazlarining tarkib topishi va ularni faoliyat jarayonlariga kushishga miya yarim sharlari putsi bilan birga katnashuvchi miyaning anna shunday chukur kismlari- gipotalam-limbik sistemasidir. (gipotolomus uning kadimgi putslok va putslok otsi kismlari bilan boglanishi miya tsvolining yarim sharlarga chikaverishida, oldingi kismi atrofida «limb» yoki chegara xosil kiladi.) Eksperementlar bilan shular aniklanganki, lipotalam-elimbik sistema zarralanganda, odam psixikasida uziga xos buzulish sodir buladi; odamning xatti-щarakatlari guyo ma’lum programma bilan boshkarilmayotgan va bir-biri bilan boglanmagan, aloxida-aloxida, shu bilan birga uz-uzicha yetarli darajada murakkab va bir butun щarakatlardan iboratdek tasavvur tugiladi.
Mazkur xolda xatti-щarakatni rejalashtirishga, kelajakdagi щarakatlarning programmasini tuzushga javobgar bulgan miyaning strukturasi zararlangan deb taxmin kilish mumkin. Yukorida kursatib utkanimizdek, xayolning eng oddiy, kundalik lekin extimol, shuning bilan birga eng muxim roli Ayni shu xati-щarakat rejasini, programmasini ishlab chikishdan iboratdir.
Bolaning yetakchi faoliyati uyin bulib koladigan bogcha yoshidagi davrida maktabda ta’lim olishning dastlabki yillari xayol jarayonlarining bark urib rivojlanishi bilan щarakterlanadi.
Xayolga boy ozuka beruvchi rolni uyinlar bolaga shaxsning kimmatli sifatlarini chukurlashtirish va mutsaxkamlash imkonini beradi. (dadillik, barkarorlik, kattiylik, batartiblik, topkirlik vash u kabilar); xayolik vaziyatda uzining va uzgalarning xatti-щarakatlarini tasavvurdagi real personajning xati-щarakati bilan takkoslab, bola zarur baxolash va solishtirishlarni amalga oshirishni urganadi.
Faoliyatni amalga oshirish va tashkil kilish uchun goyat muxim axamiyatga ega bulgan xayolning uzi faoliyatning щar xil turlarida tarkib topadi va bola щarakat kilmay kuygandan sung yukolib ketadi. Bogcha yoshidagi davrda bola xayoli atsa-sekin tashki tayanchga (datsavval uyinchoklarga) suyanadigan faoliyatdan suzlar bilan sodda ( chupchaklar tukish, tarixiy vokealarni aytish, she’r tukish) va badiiy ijodiyotni amalga oshirishga imkon beradigan mutsakil, ichki faoliyatga aylana boradi. Bolaning xayoli nutkni uzgartirish munosabati bilan, binobarin , katta odamlar bilan kiladigan munosabatlari jarayonida rivojlanadi. Nutk bolalarga shu paytgacha xech kachon kurmagan narsalarini tasavvur kilish imkonini beradi. SHu ransa ayonki, nutk tarakkiyotidan orkada kolish xayolning tarakkiyotiga xam ta’sir va xayolning orkada kolishiga, kambagallashiga olib keladi.
Kichik bolalarda (bogcha yoshidagi davrda) fantaziya ijtimoiy tajribaning uzlashtirishning muxim shartlaridan biri sifatida yuzaga chikadi. Tashki olam xakida tugri, adekvat (mos) tasavvurlar bola ongida xayol prizmasidan utib tasdiklanadi. Bu jixzatdan «teskari kursatkich» juda ibratlidir. «teskari kursatkich»ni xamma bolalar yaxshi kuradilar (turt yoshli kizcha shunday ashula aytadi: «Bir burda sut va bir xurmocha pirogman».) . «Teskari kursatkichlar» bolalar xayolining maxsulidir. «Teskari kursatkichlar», fantaziyaning boshka obrazlari kabi, odatdagi obraz xosil kiladigan elementlarning urnini almashtirish yordami bilan щamda emotsional kulgili xollarga bulgan extiyojlarning ta’siri otsida yasaladi. SHu narsa muximki, vokelikni ataylab buzub kursatadigan bu «Teskari kursatkich»ning yonida, bu bulmogur narsalarni inkor kiluvchi etalon sifatida, olamni tugri tasvurlash mavjuddir. Aks xolda ular yanada chukurrok urnashib kolgan bular edi. Narsalarni notugri, fantatsik boshkarish («Kizil kalpokcha burini yeb kuydi») narsalar urtasidagi konuniy boglanishlarni angalshga yordam beradi va bolaning bilish faoliyatida ishonchli tayanch buladi.
Ijodiy faoliyatga xamma vakt fantaziya kushilgan buladi. Birok xamma vakt xam odamning Amaliy щarakatlarida xayol jarayonlari darxol amalga Osha bermaydi. Kupincha xayol jarayonlari odam amalga oshirishni itsaydigan obrazlar shakliga, ya’ni aloxida ichki faoliyat shakliga kirib oladi. Manna shunday kelajakda odam xoxlaydigan obrazlar orzu deb ataladi.
Orzu- odamning vokelikni uzgartirishga karatilgan ijodiy kuchlarni xayotga tadbik kilishning zarur shartlaridan biridir. Orzu xayotni ilmiy kura bilishning eementidir. Xayotni oldindan ilmiy kura bilish xususan xalk xujalgini rivojlantirishning davlat rejalari goyat katta rol’ uynaydigan bizning mamlakatimiz uchun katta axamiyatga ega.
Uz-uzidan ravshan kurinib turibdiki, fantaziya eng kup kullaniladigan soxa bulmish san’at va adabiyotning ijodiy faoliyatida zaruriy element bulib xizmat kiladi. Rassom yoki yozuvchining ijodiy faolitida katnashadigan xayolning muxim xususiyati uning kuz jixatdan emotsionalligidir. Yozuvchining miyasida x’osil bulgan obraz, vaziyat syujetining tusatdan uzgarishi ijodiy shaxsning emotsional soxasi uchnu xizmat kiladigan uziga xos «Boyituvchi mexanizmdan» utkazilgan buladi. Yozuvchi, rassom va musikachi turli tuygularni boshidan kechirar va ularni badiiy obrazlarda gavdalantirar ekan, uz navbatida kitobxok, tomashabinlarni, eshituvchilarni xissiy kechinmalarni kechirishga, azoblanishga va xursand bulishga majbur etadi. Genial Betxovenning simfoniyalari va sonatalarida musikali-obrazli ifodalangan jushkin xissiyotlari juda kup musikachilar avlodi va tinglovchilarda xudi shunday xissiyotlarni uygotmokda.
Xozirgi vaktda xozirgi zamon psixologiyasining eng itsikbolli soxalaridan biri ilmiy ijodiyot psixologiyasidir. Mutaxasislar tamonidan bu soxa buyicha amalga oshirilgan juda kup tadkikotlar ilmiy va texnika ijodiyoti jarayonlarida xayolning rolini aniklashga bagishlangan. Bu bilim soxasi ish olib boradigan yullaridan biri ilmiy kashfiyotlar tarixidir. Agar zarur darajada yuksak tarakkiy etgan biror fanning tarixiga karaydigan bulsak, nazariy kontseptsiyaning yetarli rivojlanganligini , matematikaning keng kullanilishini va shuning kabilarni kuramiz. Ishonch bilan aytish mumkinki, fanning dastlabki tarkkiyot boskichlarida u boshdan oxirigacha fantatsik farazlar bilan tulib toshgan edi, chunki usha paytlarda xali juda kup narsalar ravshan emas edi va farazlar, taxminlar bilan tuldirilar edi. Bilimlar soxasi rivojlanishi bilan birga unda juda kup narsalar barkarorlashadi va xayolga zarurot kolmaydi. Lekin narsalarning bunday xolati uzok davom etmaydi. Ilmiy bilimlarning tuplanishi va tadkikot metodalariningn takomilashishi tufayli xatto eng barkaror Fan soxasi xam uz tarakkiyoti yulida kupchilik tamonidan kabul kilingan sexemalarga sigmaydigan va bu sxemalar bilan tushuntirib bulmaydigan faktlarga duch keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati: