Haja we umra gidýänlere haj we umranyň düzgünlerini beýan etmeklikde zyýaratçylara sowgat تالیف: الحاج عبدالرحمن آخوند تنگلی طانا

Üçünjisi: sünnetdir, ýagny Muzdelefede gije galmak, agşamy we ýassyny jemagat bilen okamak, 10-y güni daň atandan soň, Gün dogmazyndan öň Mina gitmek. Muzdelefäniň wukufyny daň atandan soň, tä daň agarýança dowam etmek. Şu işler sünnet bolan buýruklardyr.

Dördünjisi mustahabdyr, ýagny Muzdelefä girende piýada girmek, gusul etmek. Eger şu ikisi ýa biri miýesser bolsa şolary ýerine ýetirmek mustahabdyr. Maşgarul-Haramyň ýakynragynda düşlemek, ertir namazyny giren wagtynda okamak, ýassynyň wagty girenden soňra, agşam bilen ýassyny birikdirip okamaklyga howlukmak, hatda ýükleri düşürmän okamak, Muzdelefede doga etmek, tekbir we tählil aýtmak, Allatagala hamd we sena aýtmak, Pygamber aleýhissalama salawat aýtmak, telbiýäni kän aýtmak, iki elini Allatagalanyň dergähine sermek, Kybla bakmak, Taňry tebärek we tagalany kän zikr edip, öz hajatlaryny daň agarýança Allatagaladan diläp durmak, Minada şeýtanlara atjak daşlaryny Muzdelefeden äkitmek, ýagny Muzdelefeden 70 daş almaly, her daşyň ululygy şänik ýa noýbanyň uly görnüşi ýaly bolmaly. Muhtar kowla (Ygtyýar edilen söze) görä. Şol alan daşlaryny ýuwmak şu işler mustahab bolan buýruklardyr.

Bäşinjisi mekruhdyr, agşam bilen ýassyny birikdirmekde iýmek-içmek bilen, ýa agşamyň iki rakagat sünnetini okamak bilen, ýa aýry nefil okamak bilen iki parzyň arasyna salym salmak. Emma bir gezek tekbir-teşrih aýtmak bilen salym düşmez. Şeýtana atjak daşlaryny Mesjidi-Haýfdan almak, ýa uly daşlardan alyp owratmak, ýa uly daşlary ululygyna atmak, ýa Muzdelefeden äkitmän, jemeratlaryň özlerindäki daşlardan alyp atmak. Şu işler mekruh bolan işlerdir.

IKI NAMAZY BIRIKDIRMEGIŇ TAPAWUDY

Hanafy mezhepde iki wagtyň namazyny birikdirip, bir wagtda birleşdirip okamak dogry bolmaz, diňe haj möwsüminde haja yhram baglan adamyň Arafatda öýle bilen ikindini birikdirmekligi we Muzdelefede agşam bilen ýassyny birikdirmegi dogry. Şu iki namazy birikdirmekligiň tapawudy şeýle:

1.Arafatdaky birikdirmege “Jemgy-takdym” diýilýär, ýagny ikindini öňe süýşürip, öýläniň wagtynda, öýle bilen birikdirip okamakdyr. Emma Muzdelefedäki iki namazy birikdirip okamaklyga “Jemgy-te’hir” diýilýär, ýagny agşamy yza çekip, ýassynyň wagtynda ýassy bilen birikdirip okamakdyr.

2.Arafatdaky birikdirmek sünnet, emma Muzdelefedäki birikdirmek wajypdyr.

3.Arafatdaky birikdirmek üçin jemagat bilen okamak şert, emma Muzdelefedäki birikdirmek üçin jemagat bilen okamak şert däldir.

4.Arafatdaky birikdirmek üçin patyşanyň ymam bolmagy ýa şonuň goýan adamsynyň ymam bolmagy şert, emma Muzdelefedäki birikdirmek üçin olaryň ymamlygy şert däldir.

5.Arafatdaky birikdirmek üçin hutba sünnet, emma Muzdelefedäki birikdirmek üçin hutba sünnet däldir.

6.Arafatdaky birikdirmek bir azan we iki kamat bilendir, emma Muzdelefedäki birikdirmek bir azan we bir kamat bilendir.

NAHR GÜNÜNDE¹ ETMELI IŞLER

Nahr güni daň atanda ertir namazyny giren wagtynda okap, Kybla bakyp iki eliňi asmana serip, aglamaklyk we pespällik bilen doga etmeklik bilen meşgul bolmaly. Tekbir, tählil aýtmaly, Allatagalanyň hamd-senasyny etmeli, Pygamber aleýhissalama salawat salmaly, telbiýäni kän aýtmaly we daň gowy agaranda Mina gitmeli (m-w-s). Mufrid Mina baranda hiç zada meşgul bolman, daş atmaga gitmeli. Jemre-Ula we Jemre-Wustanyň deňinden geçip, Jemre-Akabanyň gabadyna barmaly, Minany sag tarapynda we Mekgäni sol tarapynda goýup 2.5 metr ýakynragynda durmaly. Muzdelefeden alan daşlaryndan ýedi daşy bir-birden alyp, şol daşy sag eliniň başam barmagy bilen, süýem barmagynyň ujy bilen tutup, goltugynyň düýbi görner ýaly sag elini galdyryp, Jemre-Akaba ýedi gezek atmaly.

Haja yhram baglanyndan tä şol ýedi daşyň owalkysyny atýança telbiýe aýdyp gezmeli. Şol owalky daşy atmaly bolanda telbiýäni kesmeli, ondan soňra telbiýe aýtmaly däl. Her daşy atmaly bolup elini galdyranda şu gepleri aýtmaly:

«بِسمِ اللهِ اَللهُ اَكبَر رَغمَاً لِلشَّيطَانِ وَرِضَاً لِلرَّحمٰن»

Terjime: Alatagalanyň ady bilen, Allatagala ähli zatlardan uludyr, şeýtany kakmak üçin we Rahman atly Perwerdigärimi razy etmek üçin atýaryn.

Şu Jemre-Akabadan soňra etmeli dogany “Miftähis-sagadaˮ atly kitapda terjimesi bilen ýazdym, şony alyp okarsyňyz (w-s-m). Her wagtda bolsun Jemre-Akaba daş atan adam daşyny atandan soňra, doga etmek üçin durmaly däl, ýörän ýerinde doga etmeli. Jemre-Akabanyň şu ýedi daşyny Gün dogandan tä Gün agýança, şu iki aralykda atmak sünnetdir. Gün agandan tä Gün batýança, bu iki aralykda atmak mubahdyr. Birnäçe alymlar muňa mekruh diýdiler. Emma 10-y güni daň atandan tä Gün dogýança şu iki aralykda atmak mekruhdyr. Şonuň ýaly 10-y güni Gün batandan tä 11-lenji gününiň daňy atýança, şu iki aralykda atmak mekruhdyr.

Şu aýdanymyz jany sag, uzursyz, gurbatly adamlar üçindir. Emma aýallar, ejiz, ýarawsyz we uzurly adamlar üçin mekruhlygy ýokdur. Eger şol daşy atman 11-lenji gününiň daňyny atyrsa dem çalmaly, Ramynyň günlerinde kazasyny almaly. Mufrid Jemre-Akaba ýedi gezek daş atandan soňra, hiç zada meşgul bolman çadyra gelmeli. Daşlaryny we beýleki zatlaryny çadyrda goýup, Mezbaha¹ gitmeli. Şol ýerde gurbanlyga ýaraýan uly we semiz dowary satyn alyp, eger damak çalmagyň ugruny gowy bilýän bolsa öz eli bilen, Kybla bakdyryp, şükranasy üçin damak çalmaly. Eger damak çalmagyň ugruny gowy bilmeýän bolsa, başga bir bilýän adama damak çaldyryp, özi ýanynda durmaly. Damak çalmazdan öň ýa soň doga etmeli (m). Mufrid damak çalandan soňra kellesiniň hemme ýerini syrdyrmaly, ýagny mufrid kybla bakyp oturmaly, dellekçi hem şonuň garşysynda durup, kellesiniň sag tarapyndan syrmaga başlamaly. Kelledäki saçlarynyň barysyny syryp aýyrmaly, ýa barysynyň ujundan barmagyň bir bogny mukdaryny gyrkmaly (w-s). Diňe dörtden bir mukdaryny syrdyrmak ýa gyrkdyrmak mekruhdyr. Syrdyrmak erkek adamlara sünnet, emma aýallara haramdyr. Onuň üçin mufride bolan aýal diňe saçynyň ujundan barmagyň bir bognunyň mukdaryny gyrkdyrmaly (w-s).

Emma mufrid kel bolsa ýa saçy ozal syrylgy bolsa kellesiniň saç çykýan ýerine tyg ýöretmeli (w). Mufrid kellesiniň saçyny gyl aýyrýan krem bilen ýa başga derman bilen özi aýyrsa, ýa-da başga birine aýyrtsa dogry bolar. Kellede bolan agyry ýa çyban, ýa-da ýara sebäpli saç syrmak uzur bolsa, onda hökman gyrkmaly (w), ýa-da şonuň ýaly gyrkmak uzur bolsa, ýagny saç barmagyň bir boguny mukdaryndan gysga bolsa, onda syrmaly (w). Eger ikisi-de uzur bolsa, ýagny saç barmagyň bir boguny mukdaryndan gysga bolup gyrkmak uzur bolýar we kellede bolan agyry ýa çyban, ýa-da ýara sebäpli saç syrmak uzur bolýar, şu ýagdaýlarda iki hökümiň ikisi-de aýrylýar, ýagny gyrkmak-da gerek däl we syrmak-da gerek däl, hiç birini etmän halaly bolaýmaly, dem-de wajyp bolmaz, çünki wajyp uzur sebäpli terk boldy.

KELLE SYRMAKLYGA DEGIŞLI HÖKÜMLER

Kelle syrdyrmaklyga halk diýilýär.

Kelle gyrkdyrmaklyga kasr diýilýär

Muhrim haj amallaryny bitirip halaly bolmaly wagtynda öz kellesini syrmaklygy-da dogry, başganyň kellesini syrmaklygy-da dogry. Haj edýän adamyň kellesini syrdyrmaklygy ýa gyrkdyrmaklygy nahr günleriniň (10-11-12-si) 3 gije we gündizinde bolmaly. Şu nahr gününiň 3 gije-gündizinde bolmalydygynyň sebäbi, diňe tazmin ‒ dem çalmak töleginden çykmak üçindir, tählil ‒ yhramdan çykyp halaly bolmak üçin däldir, ýagny nahr günleriniň gije- gündizlerinden soňra kellesini syrdyrsa ýa gyrkdyrsa, ýa Haram şerifiň daşynda halk ýa kasr bolsa halaly bolar. Emma dem çalmak lazym bolýar.

Halkyň hökümi halaly bolmakdyr. Mufrid kellesini syrdyrandan soňra, onuň üçin adatdaky halal bolan ähli işler halal bolar, diňe jymag (ýanaşyk) we jymagyň dawagylary (ýanaşyk etmeklige çagyrýan işler: şähwet bilen seretmek, ogşamak, sypalamak we ş.m) halal bolmaz. Bu ikisiniň halal bolmagy Towafu-Zyýarata garaşýandyr. Mufrid her wagt Towafu-Zyýarat etse, ondan soňra şol ikisi halal bolar.

TOWAFU-ZYÝARATA DEGIŞLI HÖKÜMLER

Mufrid kellesini syrdyryp, gusul edip halaly bolandan soňra, adaty eşiklerini geýip Towafu-Zyýarata gitmeli (f). Mesjidi-Harama girip, Rukni-Ýemäni bilen Hajar-eswediň aralygynda durup, Beýtulla bakyp şu hili niýet etmeli.

«نَوَيتُ اَن اَطُوفَ بِهَذَا البَيتِ العَتِيقِ سَبعَةَ اَشوَاطٍ طَوَافَ الحَجِّ»

Terjime: Niýet kyldym şu gadymy bolan öýe ýedi gezek haj towafyny towaf etmekligi.

Ondan soňra, eger ol haj üçin ýedi gezek sagy eden bolsa sagy we raml etmän towaf etmeli. Eger ol sagy etmedik bolsa, hatda ol öň raml eden bolsa-da, Towaf-Zyýaratyň owalky üç aýlawynda raml etmeli, çünki sagysyz edilen raml hasap däldir (s). Towaf edeninden soňra ýedi gezek sagy etmeli.

Towaf etmekligiň we sagy etmekligiň tertiplerini, şolara degişli hökümleri, dessurlary, buýrulan we buýrulmadyk işlerini Towafu-Kudumyň we sagynyň baplarynda açyklap aýtdyk. Şol ýere serediň. (153-168- nji sahypalar).

Towaf-Zyýaraty şol gün (10-y gün) etmek artykmaçdyr. Eger etmese ikilenji ýa üçülenji gün etmeli, ýagny nahr günleriniň gijelerinde we gündizlerinde etmeli. Nahr günleriň gijeleri diňe iki gijedir, ýagny 11-i we 12-si gije. Eger towafy uzursyz üçülenji gijä goýsa, hökman dem çalmaly (w). Şu üç günüň gijeleri ortasyndaky iki gijedir. Eger Towaf-Zyýaraty teşrih günleriniň ahyrky güni edäýse, asah kowla görä dem çalmaly (w), şu kowla fetwa berildi. Eger Towafu-Zyýaratyny haýz sebäpli gijä goýsa, dem wajyp bolmaz. Eger Towafu-Zyýaratyny asla etmese, hiç wagt şonuň aýaly halal bolmaz, hatda ýyllar geçse-de.

Towafu-Zyýaratyň owalky wagty 10-y güni daň atandan tä ömrüniň ahyryna çenlidir. Şu towaf parzdyr. Eger şu towaf edilmese, asla haj doly bitmez.

TOWAF ZYÝARATYŇ ŞERTLERI

Şu towafyň dogry bolmaklygy üçin köp şertleri bardyr.

1.Yslam, ýagny Towafu-Zyýarat musulmana parzdyr.

2.Takdymul-yhram, ýagny Towafu-Zyýaratdan öň haja yhram balanan adam üçin parzdyr.

3.Takdymul-wukuf, ýagny Towafu-Zyýaratyndan öň Arafatda wukuf eden adam üçin parzdyr.

4.Niýet etmeli. Däli adam, akyly çatmaýan adam göýä bihuş adam ýalydyr. Bularda niýet bolmaz.

5.Towafyň aýlawlarynyň köpüsi edilmeli.

6.Towafu-Zyýarat öz wagtynda edilmeli, ýagny nahr güni we ondan soňra, tä ömrüniň ahyryna çenli.

7.Towafu-Zyýarat öz ýerinde bolmaly, ýagny Beýtullanyň töwereginde, metjidiniň içinde bolmaly. Metjidiň üsti-de içi hasapdyr. Emma metjidiň daşynda Towafu-Zyýarat dogry däldir, hatda metjidiň diwary bolmasa-da.

8.Towafu-Zyýaraty diňe özi berjaý etmeli, hatda birine göterdip gezse-de. Uzurly bolsun ýa uzursyz bolsun.

Towafu-Zyýaratda niýabat (başga biriniň towaf etmegi) dogry bolmaz, diňe haja yhram baglamazyndan öň bihuş bolsa, şonuň tarapyndan bir adamyň, emri bolsun ýa bolmasyn towaf etmegi dogry bolar. Sahyh kowla görä. Käbir alymlar belagat ýaşyna ýetmekligi şert etdiler. Onuň üçin Towafu-Zyýarat çaga wajyp bolmaz.

TOWAFU-ZYÝARATYŇ WAJYPLARY

Towafu-Zyýaratyň wajyplary köpdür.

1. 
   Başaran adam piýada ýöräp towaf etmeli.
   
2. 
   Towafyny sagdan başlamaly.
   
3. 
   Towaf ýedi aýlaw bolmaly.
   
4. 
   Towaf edýän her bir hadasdan päk bolmaly, ýagny jünüplikden we täretsizlikden arassa bolmaly.
   
5. 
   Towafu-Zyýaratda owrat örtülgi bolmaly.
   
6. 
   Towafu-Zyýaraty nahr günlerinde etmeli.
   

Towafu-Zyýarat bilen ramynyň we halkyň (saç syrmagyň) aralygyndaky iki tertip sünnetdir, ýagny mufrid öňi bilen daş atmaly, ondan soňra halk etmeli, ondan soňra Towafu-Zyýarat etmeli, eger ramydan we halkdan öň Towafu-Zyýarat edäýse, boýnuna hiç zat wajyp bolmaz, diňe sünnete ters bolmak bardyr. Oňa görä köp alymlaryň garaýşyna görä, ol iş mekruhdyr, diňe Abunnejä özüniň “Muniýýätun-näsikˮ atly kitabynda: “Şolaryň arasynda tertip wajypˮ diýip aýdypdyr.

Towafy bozýan zat ýokdur. Ölmezinden öň towafdan aýrylmak-da ýokdur. Towafyň deregine başga bir zat bermek dogry bolmaz, ýagny towafyň terki üçin jerime berilmez, diňe mufrid wukufdan soňra ölse we meniň hajymy tamam ediň diýip wesýet eden bolsa, şonuň Towafu-Zyýaraty üçin bedene çalmaly (w) we hajy hem şonda doly ýerine ýetirilip dogry bolýar. Bir ölen adamyň tarapyndan bedel haj¹ edýän adam wukufdan soňra ölse, şonuň hajy dogry bolar, çünki ol adam hajyň uly şertini ýerine ýetirdi. Pygambar aleýhissalam aýdypdyr: «الحجُّ عرفةُ» ýagny, “Haj Arafada durmakdyr” .

Oňa görä bu ölen kişi-de ölmezinden öň Arafada wukuf etdi. Ölen adamyň tarapyndan eden hajy tamam boldy. Öliniň malyndan bedene çalyp, hajyny kämilleşdirmeli (w).

Özi üçin haja giden adam ýolda ölse we özüniň tarapyndan haj etmek bilen wesýet etse, hezreti Ymam Agzama görä şonuň öz Watanyndan bir adam iberip, haj etdirmeli. Emma Ymameýne görä şonuň ölen ýerinden iberip haj etdirmeli. “Jämigul-kebirˮ atly kitabyň şerhinde: “Bir adam haj üçin çykyp ýolda ölse, eger iki ýerden diňe birini bellän bolsa, ýagny ölen ýerini ýa-da öz obasny, başga ýeri aýtmadyk bolsa hökman şol aýdan ýerinden haj etdirmeli, istihsan² ýüzünden. Emma kyýas³ ýüzünden obasyndan haj etdirmeli. Eger wesýet edýäniň köp watany bar bolsa, haýsy bir watany Mekgä ýakyn bolsa şol ýerden iberip haj etdirmeli. Eger onuň düýbünden watany ýok bolsa, onda onuň ölen ýerinden iberip haj etdirmeliˮ diýip ýazylypdyr.

TOWAF ZYÝARATDAN SOŇRA ETMELI IŞLER

Mufrid Towafu-Zyýaratyny edeninden soňra, ol haj üçin sagy etmedik bolsa, Towafu-Zyýaratynyň yzyndan sagysyny-da edip, soňra Mina gelip ýatmaly (s). Gijäniň köpüsini Minada geçirmeli. Minadan başga ýerde geçirmeli däl (mk). Gurban aýynyň 11-i gününde öýle namazyndan soňra ymam bir gezek hutba okamaly (s). Şu hutbada oturmaly däl. Ymam şu hutbada daş atmaklygyň we hajyň beýleki galan amallarynyň hökümlerini öwretmeli. Şu hutbanyň terk bolmagy uly gaflatdyr¹.

Mufrid Mesjidi-Haýfa gelip ymama uýmaly. Namazdan soňra we ymamyň aýdan hutbalaryny diňläp bolandan soňra ýa Mesjidi-Haýfa gelmän, öýle namazyny öz çadyrynda okandan soňra, Mesjidi-Haýf tarapdan baryp, Jemreýi-Ulä ýedi daş atmaly (w-s). Jemräni özi bilen Kyblanyň arasynda goýmaly. 2,5 metr ýakynragyna baryp, Miläniň² köprägini sagyna geçirip, azragyny solunda goýup, Muzdelefeden alan daşlaryndan ýedi daşy bir-birden alyp, şol alan daşyny sag eliniň başam barmagynyň ujy we süýem barmagynyň ujy bilen tutup, goltugynyň düýbi görner ýaly sag elini galdyryp, Jemreýi-Ulä ýedi gezek atmaly. Her daşy atmaly bolup elini galdyranda şu gepleri aýtmaly:

«بِسمِ اللهِ اَللهُ اَكبَر رَغمَاً لِلشَّيطَانِ وَ رِضاً لِلرَّحمٰن»

Terjime: Alatagalanyň ady bilen atýaryn, Allatagala ähli zatlardan uludyr, şeýtany kakmak üçin we Rahman atly Perwerdigärimi razy etmek üçin atýaryn.

Şu ýedi daşy atyp bolandan soňra soluna garşy çekilip Kybla tarap ýöremeli, Jemreýi-Uläni arkasyna geçirip durmaly. Şol ýerde Kybla bakyp, Allatagala hamd we sena edip, aglamak we pespällik bilen tekbir-tählil aýtmaly we Pygamber aleýhissalama salawatlar aýtmaly, iki elini serip özi üçin, ata-enesi üçin, ähli öwlady, ustadlary we şägirtleri, dogan garyndaşlary, dost-ýarlary we ähli musulmanlar üçin haýyr doga edip, Allatagaladan magfiret talap etmeli¹. Şol ýerde Bakara surany okar mukdarda eglenmeli (m), çyn ýürek bilen Taňry tebärek we tagala ýalbaryp doga etmeli we aglap-eňremeli, erbet eden işleriňden toba edip, günäden ýolnup çekiljek bolmaly.

Ondan soňra Jemreýi-Uläniň ýanyndan gidip Jemreýi-Wusta barmaly. Jemreýi-Wustada etmeli işleriň barysy ( daş atmak, doga etmek we beýleki ýagdaýlar) göýä Jemreýi-Ulädäki işler ýalydyr, diňe tapawudy, munda Miläni sag tarapynda goýup, sol tarapyna kän gyşarmaly. Gepiň gysgasy Muzdelefeden alyp gelen daşlary bilen Jemreýi-Wustany ýedi gezek atandan soňra we kän eglenip aglamak we pespällik bilen dogalar edip bolandan soňra, Jemreýi-Akaba gelmeli. Muny-da Muzdelefeden getiren daşlary bilen göýä, nahr günündäki atyşy ýaly ýedi gezek atmaly. Jemreýi-Akaba daş atandan soňra, munuň ýanynda doga etmek üçin hiç wagt durmaly däl, ýöne dogany gidip barýarka etmeli. Ondan soňra çadyryna gelip, gijesi bilen Minada galmaly (s).

Mufrid Gurban aýynyň 12-nji gününde öýle namazyny okandan soňra Muzdelefeden getiren daşlary bilen Üç şeýtana hem atmaly, ýagny öňi bilen Jemreýi-Ulä ýedi daş, ondan soňra Jemreýi-Wusta ýedi daş, ondan soňra Jemreýi-Akaba ýedi daş atmaly. Her birindäki ýagdaýlar ýakynyragynda durmak hem, daş atmak hem, doga etmek hem göýä düýnki ýagdaýlar ýalydyr. Şol iki gündäki atmaly daşlarynyň wagty, ýagny 11-lenji güni Gün agandan tä 12-lenji güni daň atýança we 12-lenji güni Gün agandan tä 13-lenji güni daň atýançadyr. Oňa görä, şu iki günde Gün agmazyndan öň daş atsa meşhur kowla görä, fykh alymlarynyň köpüsiniň ýanynda dogry bolmaz, käbir alymlar dogry diýip aýtsalar-da, ol zahyr rowaýatyň tersidir, oňa ygtybar ýokdur. Öýleden öň atylan daşy gaýtalamalydyr (w). Şu iki günüň her birinde Gün agandan tä daň atýança ramynyň dogry bolýan wagtydyr.

Gün agandan tä Gün batýança sünnet edilen wagtydyr. Gün batandan tä daň atýança mekruh bolan wagtydyr. Ähli alymlarlaryň birleşmegi bilen. Emma 13-lenji güni daň atsa hezreti Ymam Agzama görä, daş atmaklygyň wagty geçer. Ymameýne görä geçmez. Kazanyň wagty alymlaryň jemleşmegi bilen, teşryk günleriň ahyryna çenlidir. Eger her bir ramyny öz bellenen wagtyndan gijä goýsa, kazasy-da we jerimesi-de wajyp bolar, ýagny dem çalmak lazym bolar. Kazanyň wagty 13-lenji güni Gün batmaklygy bilen gutarýar. Mufrid 12-lenji günüň daşlaryny atandan soňra Minadan Mekgä Gün batmazyndan öň gaýtmagy hiç bir zyýansyz dogry bolar. Eger Gün batandan soňra gaýtsa, onda mekruh bolar. Hatda käbir alymlar Gün batandan soňra gaýtmaklygy dogry görmeýärler, onuň üçin şoňa dem çalmaly diýýärler (w). Eger daň atandan soňra ramydan öň gaýtsa, alymlaryň jemleşmegi bilen dem çalmalydyr (w).

Gepiň gysgasy mufrid Minadan gaýtman, 13-nji gününiň daňyny atyraýsa, şol gününiň daşlaryny hökman atmaly (w). Şol gün şol ýerde galyp daş atmak has artykmaçdyr. Şol günüň daşlaryny öýländen soňra atmaly, eger şol 13-nji gününiň daşlaryny Gün agmazyndan öň ataýsa, hezreti Ymam Agzama görä mekruhlyk bilen dogry bolar, emma Ymameýne görä dogry bolmaz, fykh alymlaryň köpüsi Ymameýniň sözüni tutýandyrlar. Eger şol gününiň daşlaryny atman Güni batyraýsa ramy etmekligiň we kazasynyň wagty geçer, uzursyz terk edäýse, janly çalmaly bolar (w). Mufrid Minadan gitmegi niýet etse, ýanynda Muzdelefeden getiren daşlaryndan galany bolsa, şony gerekli adam bar bolsa oňa bermeli. Eger gerekli adam bolmasa arassa ýere taşlamaly, jemeratlara eltip oklamak mekruhdyr.

RAMYNYŇ ŞERTLERI

(Ramy – jemerata daş atmak).

Ramynyň dogry bolmaklygy üçin 10 şert gerekdir.

Birinjisi: Atylan daş jemräniň düýbüne ýa ýakynyna düşmeli. Eger jemreden uzak ýere düşse dogry däldir. Ýakynlyk üçin bellenen mukdar 1.5 metrdir. Ondan bärde bolsa uzakdyr, ýagny aralygy 1.5 metr ýa ondan kem bolsa ýakyndyr, 1.5 metrden artyk aralyk uzakdyr. Şeýtana daş atmaly ýer Miläniň ýeri we töweregidir, Miläniň özi däldir. Oňa görä atylan daş Miläniň üstünde dursa, aşak gaçmasa dogry bolmaz. Daş atyjy daşynyň düşjek ýerini görer ýaly ýerde durmaly, onuň üçin daşyň düşjek ýeri bilen atyjynyň arasy sünnet ýoly boýunça, bäri başy 2.5 metr bolmaly.

Gepiň gysgasy şu ýagdaýlaryň barysynda daşyň düşýän ýeri hasap ediler. Atýanyň duran ýeri hasap edilmez. Onuň üçin daş atyjy uzak ýerden atsa-da, jemrä ýa jemräniň ýakynyna düşse dogry bolar. Eger ýakynyna düşmese dogry bolmaz. Eger atjak daşyny jemräniň ýanynda elinden gaçyrsa, şonuň ýerine Muzdelefeden getiren daşlaryndan başga birini alyp atmaly. Jemredäki daşlardan alyp atmaly däl. Eger jemredäki daşlardan alyp atsa dogry bolar, emma bu iş sebäpli günäkär bolar. Şu aýdanymyz elinden gaçan daşy beýleki daşlara gatyşyp haýsydygy bilinmesedir, eger öz daşyny anyk tanasa, ony alyp atmaklygyň hiç bir zyýany ýokdur.

Ikinjisi: Atmakdyr, eger atman daşy jemrede goýsa dogry bolmaz. Emma atman daşy jemrä oklasa mekruhlyk bilen dogry bolar.

Üçülenjisi: Atylan daşlar düşýän ýerlerine atýanyň hakykat öz işi bilen düşmeli. Eger atylan daş bir adamyň arkasyna ýa saýawanynyň astyna düşse, şol adam ol daşy alyp jemrä atsa ýa oklasa, ýa eltip jemrede goýsa, şu ýagdaýlaryň hiç birinde dogry bolmaz. Ol daşy hökman gaýtalap atmalydyr (w). Eger ol daş hiç kimiň gozgaman ýagdaýynda özi jemrä gaçsa dogry bolar. Eger ol daşyň jemrä özi düşenmi ýa üstüne düşen adamyň kakmaklygy bilen düşenmi, haýsy bilen jemrä düşenligi bilmese, ätiýaçlyk sebäpli şol daşy gaýtalap atmaly. Şunuň ýaly her bir daş atan adam öz atan daşynyň jemrä düşmekliginde şübhe etse, şol daşy gaýtalap atmak gereklidir.

Dördünjisi: Her ýedi daşy ýeke-ýekeden atmaly. Eger ýedi daşyň barysyny birden ataýsa dogry bolmaz, diňe 1 daş atylan hasabynda bolar. Galan 6 daşyny ýeke-ýeke atmak gerekdir (w). Ýedi daşyny birden atyp, bir atmaklygyň ýerine hasap edilende dogry bolsa-da, sünnete ters bolmaklygy sebäpli mekruhdyr.

Bäşinjisi: Her kim öz daşlaryny atmaly (w). Başganyň atmaklygy dogry bolmaz, emma namazyny dik durup okamaklygy başarmaýan meriziň başga birine emir edip atdyrmaklygy dogry bolar. Eger çaganyň, tentegiň, däliniň, bihuşyň tarapyndan daşlary atylsa dogry bolar, hatda emri bolmasa-da. Emma iň gowusy daşlary şolaryň ellerinde goýup şondan alyp atmaly, ýa şolaryň elleri bilen atmaly. Eger uzur şol wagt aýrylsa, daşlary gaýtadan atmak gerek däl. Eger merizden başgalary atmasalar hem, şolara fidýe¹- -de gerek däl.

Allama Wehbi ez-Zuheýliniň aýtmaklygyna görä, bir adam ramynyň wagty gutarýança gutulmak umydy bolmaýan merizlige duçar bolmagy sebäpli, ýa zyndan bolmagy sebäpli, ýa ýaşynyň uly bolmagy sebäpli, ýa aýal göwreliligi sebäpli ramydan ejiz bolsalar, daşlaryny atdyrmak üçin başgalary wekil tutmaklygy dogry bolar. Bir adam köp adamlaryň tarapyndan wekil bolup daşlaryny atmagy dogry bolar. Bir adam öz tarapyndan we başganyň tarapyndan daş atmaly bolsa, öňi bilen öz daşlarynyň baryny jemeratlara atmaly, ondan soňra başganyň tarapyndan wekil bolup atýan daşlaryny atmaly. Emma her jemrede öňi bilen bir daşy öz tarapyndan atyp, soňra ikinji daşyny başganyň tarapyndan atyp, şu tertip bilen bar atmaly daşlaryny atyp gutarsa dogry bolar, ýöne sünnete ters bolmagy sebäpli mekruhdyr. Onuň üçin, öňi bilen öz daşlaryny atyp tamam etmeli, soň başganyň tarapyndan atmaly.

Altynjysy: Jemeratlary ýer jynsyndan balan zatlar bilen atmaly. Ýer jynsyndan balan zatlar iki hili bolar 1. Ýakmak bilen kül bolmaz. 2.Urmak bilen süýnmez. Onuň üçin, agaçlaryň gabyklary we ownuklary, otlaryň kökleri we däneleri, miweleriň şänikleri, mallaryň gumalaklary bilen atmak dogry bolmaz, çünki bularyň barysy ýakmak bilen kül bolýandyr, şol sebäpli ýer jynsyndan hasap edilmeýär. Şular ýaly gyzyl bilen, kümüş bilen, demir bilen, mis bilen we demirleriň her görnüşleri bilen atmak dogry bolmaz. Çünki bularyň barysy urmak bilen süýnýändigi sebäpli, ýer jynsyndan däldir.

Ýedinjisi: Daşlary wagtynda atmaly. Öz atylýan wagty, kaza wagty, sünnet wagty mekruh wagty aýdylyp geçdi.

Sekizinjisi: Daşlar wagtynda atylmasa hökman ramynyň wagtynda kaza etmeli we jerime-de bermeli, ýagny dem çalmaly.

Dokuzynjysy: Daşlar doly sany bilen atylmaly ýa köpüsi atylmaly, ýagny her jemrä dördi atylyp, üçi ýa üçden azy terk bolsa ramy dogry bolýar, ýöne terk edilen daşlaryň her biriniň barabaryna sadaka bermek gerekdir (w). Emma daşlaryň köpüsini terk etse, ýagny her jemrä üçüsini atyp, dördüsini terk etse, ol göýä daş atmadyk ýalydyr. Ol dem çalmaly bolar (w).