Halkbilimi, insan davranışları ve geleneklerini çalışarak objesi olan insanı daha iyi anlamaya ve onun hakkında daha derin bilgiye kavuşmak amacıyla 19. yy başlarında bağımsız olarak ortaya çıkmıştır

2. HALKBİLİMİ NEDİR?
Halkı tanımlamaya çalıştıktan sonra, onunla yakın ilişkili olarak folklor kavramını açıklamak da gerekmektedir. Folklor günümüzde, bilimsel anlamı dışında “yöresel kıyafetlerle donanıp, ait olunan yörenin müziğini veya dansını icra etmek” şeklinde dar bir manada kullanılsa da kuşkusuz bilimsel anlamı bu kullanımdan çok daha derinliklidir.
Kelime ilk kez Thoms tarafından “Athenaum” dergisinde kullanıldığında, Almanların “volkskunde”si halihazırda mevcuttu, fakat folklor kelimesi genel bir kabul görerek bilimin uluslararası adı haline gelmiştir. Her millet kendi çalışmaları çerçevesinde bu kelimeyi farklı şekillerde karşılamışlardır, bu kelimelerin hepsinin ortak bir anlamı olmamakla birlikte ifade ettikleri mana aynıdır. Bizde de folklor karşılığı olarak, halkbilimi, halkiyat gibi kelimeler kullanılmaktadır.
Halkbiliminin tanımını TDK şu şekilde vermektedir:¹⁵
Bir ülkede yaşayan halkın kültür ürünlerini, sözlü edebiyatını, geleneklerini, törelerini, inançlarını, mutfağını, müziğini, oyunlarını, halk hekimliğini inceleyerek bunların birbirleriyle ilişkilerini belirten, kaynak, evrim, yayılım, değişim, etkileşim vb. sorunlarını çözmeye, sonuç, kural, kuram ve yasaları bulmaya çalışan bilim dalı, folklor, halkiyat.
Bu tanımın, geniş olmakla birlikte bilim dalının tüm özelliklerini vermekten uzak olduğu göze çarpmaktadır. Tüm özelliklerini belirten bir halkbilimi tanımı yapmak, onu oluşturan halkın özelliklerinin çeşitliliği ve sürekli bir değişim ve gelişim içinde olması sebebiyle oldukça zordur. Özetle sabit bir “halk” tanımı yapılamayacağı gibi, sabit bir “halkbilimi” tanımı yapmak da bu devinim dolayısıyla mümkün değildir. Fakat şu ana kadarki çalışmalar ve eldeki veriler ışığında halk nasıl tanımlanıyorsa halkbiliminin kapsamı da ancak bu tanıma paralel olarak ortaya konulabilir.
Daha önce ele alınan metin merkezli kuramlar dahilindeki halkbilimi ürünleri, halkın esas unsur olarak görülmemesine paralel olarak tamamlanmamış, halktan bağımsız ve ele alan kişinin kendi bilgi durumuna göre derleyip değerlendirdiği özellikle de metin esasına dayalı malzeme grubu olarak karşımıza çıkar. Bunlar sözel olarak aktarılan edebiyat tanımından yola çıkarak yapılan çalışmalardır ve hem folklor hem de edebiyat alanına dahil olmaları bakımından dikkatle incelenmelidirler. Bu incelemenin olmazsa olmazı farkındalığı bize sağlayacak olan da kuşkusuz halkbilimidir.¹⁶
Bu tip tanımlar halkbilimi ürünlerini hiçbir halka ait olmayan ürünler haline getirmekte, ürünün içinde oluştuğu ortam değerlendirilmeye alınmadığından dolayı da ürünün tam anlamını maalesef ki verememektedir. Ayrıca ürünlerin sadece metinler olarak ele alınması ve yazılı malzeme özelliklerine göre değerlendirilmeye çalışılması da eksiklerden biri olarak karşımıza çıkar. Fakat bağlam merkezli kuramların doğuşu ve olgunlaşmasıyla birlikte halk önem kazanmış ve bu doğrultuda da yeni bir halkbilimi tanımına ihtiyaç duyulmuştur. Bu doğrultuda halkbilimi şu şekilde tanımlanmaktadır:

Bağlam merkezli halkbilimi paradigması folkloru bitmiş tamamlanmış bir ürün değil, anlatan ve dinleyen arasında geleneksel anlatı yoluyla kurulan sanatsal (artistle) bir iletişim biçimin içinde gerçekleştirildiği yaratıcı bir süreç (process) olarak kabul etmektedir. İletişime bağlı bir süreç olarak folklor aynı zamanda sosyal bir sınırlamaya, ismiyle söylemek gerekirse, küçük gruba sahiptir. Bu durum folklorun özel bir bağlamıdır. Bir grup "birbirleriyle çok sık olarak bir zaman dilimi içinde iletişim kuran ve her kişinin diğer her bir kişiyle başkaları yoluyla ikincil elden değil doğrudan doğruya yüz yüze iletişim kurmasına yetecek kadar az sayıdaki kişilerin toplamıdır. Bir grup; bir aile, bir sokak çetesi bir oda dolusu fabrika işçisi, bir köy, bir kabile hatta topyekün bir millet olabilir. Bunlar farklı düzenlerde ve kalitelerde sosyal üniteler, aynı zamanda onların hepsi büyük veya küçük ölçüde bir grup karakterine ait özellikler sergilerler. Dan Ben Amos' un ifadesiyle, "folkloru tanımlamak için olguları var oldukları şekilde incelemek gereklidir. Kendi kültürel bağlamında folklor bir şeylerin toplanıp derlenmesi değil, bir süreç kelimenin tam anlamıyla iletişimsel bir süreçtir" Böylece, Dan Ben-Amos tarafından, folklorun kendi kültürel bağlamından hareketle bir şey, derlenip toplanacak bir nesne olmayıp "iletişimsel bir süreç" olduğu tespiti yapılmıştır ki bu o zamana kadar mevcut yapılanışların ötesinde bir yaklaşımdır ve yeni paradigmanın birincil dereceden önemli ayırt edici ölçütlerinden birisidir. Buna ve daha önce verdiğimiz yeni halk tanımına dayalı olarak da folklorun tanımı, "folklor, küçük gruplarda artistik (sanatsal) iletişimdir" şekline dönüşmüştür. Bağlam veya icra merkezli paradigmaya göre folklor üründen ziyade iletişimsel bir olay olarak tanımlanıp kabul edilince bu olayın gerçekleştiği yaratıcı sürecin bir sonucu olarak ortadan kalkan "urform" anlayışı veya varyant ve versiyon kavramı, beraberinde her icranın yeni bir yaratma olması kabulünü getirmiş dahası ele alınan halk kültürel unsurların sadece geçmişten gelenek yoluyla gelenlerle sınırlandırılmasını da ortadan kaldırarak yeni ortaya çıkan ve kalıplaşan insan davranış ve düşünceleriyle duygularının dışavurum formlarının halkbilimi çalışmalarının araştırma nesnesi olmasını sağlamıştır. ortaya çıkan yeni halk ve folklor tanımı ile bunlara dayalı olarak ortaya konulan bağlam ve icra kavramlarının halkbilimsel çalışma bakımından önemi folklor olay veya ürünlerinin içinde yer aldıkları veya ait oldukları insan topluluğu içinde yaşayan anlamlı ve işlevsel yapılar yahut dışa vurum formları olarak onları yaratan yaşatan ve kullanan insanlardan ayrı olarak düşünülemez ve çalışılamaz anlayışı ortaya çıkmıştır. ¹⁷

3. DEĞERLENDİRME YERİNE

Anladığımız üzere, bağlam merkezli kuramlara, ama özellikle de performans teoriye katar yaygın halkbilimi tanımı, kapsamı oluşumu bitmiş, bir ürün iken, performans teorinin getirdiği yeniliklerle birlikte halkbilimi yaşayan bir yapı olarak ele alınmıştır. Özellikle de Dan Ben Amos’ un halkbilimini “iletişimsel bir süreç” olarak nitelendirmesi, canlılığının ortaya konulması bakımından önemlidir. Bu değişime paralel olarak da halkbilimiyle ilgilenen okulların artık gündelik yaşamı oluşturan maddi öğelere ve halk yaşamına daha fazla önem vermeye başladıkları görülmektedir. ¹⁸

Fakat bu tanımlar, daha önce de belirtildiği üzere, şu anda elimizde bulunan veriler ve toplumun şu anki yapısı doğrultusunda oluşturulmuş tanımlardır. İnsanlar sürekli bir gelişim halindedir ve bu gelişim doğrultusunda ilerleyen dönemlerde yeni ürünler ortaya çıkabilir, yeni inceleme sahaları oluşabilir ve tanımların da bu “yeni” ler doğrultusunda tekrardan şekillendirilmesi ihtiyacı hissedilebilir. Önemli olan bu çeşitlenmeleri ve ihtiyaçları en iyi karşılayabilecek anlatımı oluşturabilmektir.

      

1 Mit-Ritüel Halkbilimi Kuramı içindeki italik yazılı bölümler Lord Raglan’ın “Mit ve Ritüel” başlıklı makalesinden alınmıştır.(http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/36.php)

2 Guy Fawkes, (13 Nisan 1570 – 31 Ocak 1606) - tam adı Guido Fawkes'tur- York şehrinde doğmuştu, ve Katolik bir İngiliz askeriydi. 5 Kasım 1605 - Barut komplosunda, Parlamento Binasını havaya uçurmakla görevliydi.

İngiliz tarihinin en büyük "vatan haini" olarak kabul edilen Fawkes, 1593’te Katolik oldu ve İspanyol ordusunun Hollanda’da bulunan birliğine katıldı. Kısa zamanda askeri zekâsıyla sivrilen Guy, 1604’te yurduna döndü. Burada Robert Catesby ve diğer komplocularla tanıştı. Muhafazakâr Protestan Kral I. James'e, kraliyet ailesine ve tüm diğer aristokratlara karşı yapılan ve İngiliz tarihinde "Barut komplosu" olarak bilinen olayda aktif olarak rol aldı. İngiltere devlet yönetiminde ve Katolik monarşik rejimde kökten bir devrime gitmek amacıyla toplanan on iki komplocu, Westminister Sarayı’ndaki İngiliz Parlamento Binasını, o yılki -her sene ekim ya da kasım ayında tekrarlanan- aristokrasi zirvesinde havaya uçurmaya karar verdi. Komploculardan birinin saray çevresinden bir tanıdığına, 5 Kasım 1605 günü saraydan uzak durmasını tavsiye eden bir mektup göndermesi sonucu komplo ortaya çıkınca; Fawkes, 5 Kasım gece yarısı parlamento mahzenlerinde bol miktarda dolu barut fıçısıyla yakalandı. Çeşitli işkencelere maruz bırakılarak yandaşlarının adlarını vermek zorunda bırakıldı. Çıkarıldığı mahkemede vatan hainliğinden hüküm giyen Fawkes, 31 Ocak 1606’da sarayın karşısında asılarak idam edildi.

İngilizler, tarihlerindeki bu olayı ülkenin demokrasi zincirinde önemli bir halka olarak kabul ederler. Her yıl 5 Kasım gecesi, Birleşik Krallık ve krallığa ait diğer eyaletlerde komplonun başarısızlığa uğratılmış olması, Guy Fawkes Gecesi olarak şenliklerle kutlanır. Şenliklerde havai fişekler patlatılır, büyük fıçılar ateşe verilerek caddelerde yuvarlanır ve bu büyük vatan haininin cezalandırılmasını anmak için Guy Fawkes maskesi takılmış kuklalar yakılır. Günümüzde politikadan çok, eğlence amaçlı yapılan bir kutlamadır.

3 Samuel Henry Hooke, 1874 yılında İngiltere'nin Gloucester bölgesinde Cirencester kasabasında doğdu. St. Marks School (Windsor) ve Oxford Üniversitesi Jesus College'da eğitim gördü. 1913-1926 yılları arasında Toronto Üniversitesi Doğu Dilleri Bölümü Flavell Kürsüsü Profesörlüğü'nde bulundu. 1930'da Londra Üniversitesi Eski Ahit İncelemeleri Davidson Kürsüsü Profesörlüğü'ne atandı. 1956'dan 1961'e kadar Oxford'da baş okutmanlık yaptı. Society of Antiquaries üyeliğinde ve Folklore Society ile Old Testament Society başkanlıklarında bulundu. Glasgow ve Uppsala üniversitelerinden onur doktorası aldı. Hıristiyanlık ve Yahudilik ile ilgili yapıtlardan çeviriler yaptı. 1968 yılında öldü.

Ortadoğu Mitolojisi, bir yandan Klasik Yunan, Roma öte yandan ortaçağ Batı mitolojisinin kökenlerinde yatan Ortadoğu mitolojilerinin birincil kaynaklarına inerek, mitolojinin tüm temalarını ve sorunlarını özümleyen bir yapıt. Yapıtın iki bölümünün Musevi ve Hıristiyan mitoslarına ayrılması, kitabın, mitolojinin yanı sıra dinsel düşünüşün de köklerine inen bir nitelik kazanmasını sağlıyor.

Yapıtta, Yaratılış Mitosları, Dumuzi ile İnanna, Tufan Mitosları, Enki ile Ninhursag, Dumuzi ile Enkimdu, Gılgamış Mitosları, İştar'ın ölüler dünyasına inişi, Adapa Mitosu, Etana ile Kartal, Zu Mitosu, Kurtçuk ile Dişağrısı, Osiris Mitosları, Re Mitosları, Apophis'in öldürülüşü, Nil Mitosları, Keret Efsanesi, Agat Efsanesi, Seher ile Selim, Nikkal ile Kathiralar, Ullikummis Mitosu, İlluyankas Mitosu, Kain ile Habil, Babil Kulesi Mitosu, Sodom ile Gomorra, Fısıh Mitosu, Epifani Mitosu, Yeşu Mitosu, Ahit Sandığı Mitosu, İlya ile Elişa, İsa'nın Doğuşu Mitosları, İsa'nın Dirilişi Mitosları bulunuyor.

4 Vladimir Propp’un Yapısal Anlatı Çözümleme Modeli konusu içindeki italik yazılı bölümler Propp’un “Masalın Biçimbilimi” kitabından alınmıştır. ( Çeviren: Mehmet Rifat- Sema Rifat, İş Bankası Kültür Yayınları, Mart 2008, İstanbul)

 Özkul Çobanoğlu, Bilim Felsefesi Bağlamında Halkbilimi Ve Halkbilimsel Bilginin Teleolojik Serüveni, http://turkoloji.cu.edu.tr (19.01.2009)

5 http://www.tdk.gov.tr (31.01.2009)

6 Özkul Çobanoğlu, Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, 87 – 94 sayfaları arasındaki bölümden hülasa edilmiştir.

7 Metin Ekici, “Halk, Halk Bilimi ve Halk Bilgisi Üzerine Bir Deneme”, http://turkoloji.cu.edu.tr (21.01.2009)

8 Metin Ekici, a.g.y.

9 Metin Ekici, a.g.y.

10 Agah Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi 1. cilt, 29 – 31 sayfaları arasındaki bölümden hülasa edilmiştir.

11 Özkul Çobanoğlu, “Bilim Felsefesi Bağlamında Halkbilimi Ve Halkbilimsel Bilginin Teleolojik Serüveni”, http://turkoloji.cu.edu.tr (19.01.2009)

12 Özkul Çobanoğlu, Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, 5. bölümden hülasa edilmiştir

13 Metin Ekici, “Halk, Halk Bilimi ve Halk Bilgisi Üzerine Bir Deneme”, http://turkoloji.cu.edu.tr (21.01.2009)

14 Özkul Çobanoğlu, “Bilim Felsefesi Bağlamında Halkbilimi Ve Halkbilimsel Bilginin Teleolojik Serüveni”, http://turkoloji.cu.edu.tr (19.01.2009)

15 http://www.tdk.gov.tr (31.01.2009)

16 Francis Lee Utley, “Folklorun Tanımı” çev. Tuba Saltık Özkan, http://turkoloji.cu.edu.tr (30.01.2009)

17 Özkul Çobanoğlu, “Bilim Felsefesi Bağlamında Halkbilimi Ve Halkbilimsel Bilginin Teleolojik Serüveni”, http://turkoloji.cu.edu.tr (19.01.2009)

18 Francis Lee Utley, “Folklorun Tanımı” çev. Tuba Saltık Özkan, http://turkoloji.cu.edu.tr (30.01.2009)