Hamdamov Ulug‘bek Abduvahobovich jahon adabiyoti

Navoiyning jahon miqyosida o‘rganilishi.

Dante va Navoiyda adabiy til muammosi.

Dunyoda ijodkorlar ko‘p, lekin hammasining o‘z o‘rni va darajasi bor. Shu ma'noda Navoiy jahon miqyosida daho ijodkor hisoblanadi. Bu alohida daraja hisoblanadi. Daho va iste'dod ham bir biridan farq qiladi. Xo‘sh, bu nima ma'noni bildiradi? Ma'lumki, jahondagi ko‘pgina xalqlarning o‘z navoiysi, shekspiri va pushkini bor. Lekin hamma xalqning ham navoiysi, shekspiri va pushkini o‘zbekning Navoiysi, inglizning Shekspiri va rusning Pushkinidek emas. Chunki bu ulug‘ zotlar o‘z zimmalariga tarix yuklagan bag‘oyat og‘ir va sharafli vazifani juda baland darajada ado etganlar. Odatda, daho san'atkorlar o‘zlari bilan birga yangi davrni boshlab beradilar. Bu davr esa sekin-asta butun boshli millat taqdirida aks etadi. Savol tug‘iladi: daho kim o‘zi? U qanday qilib butun boshli millatga tegishli sifatlarning asosini o‘ziga singirib-yuqtirib oladi-da bularning barini ma'naviy merosiga joylab ketadi? Daho san'atkorlarning badiiy merosiyu tafakkur kengligini baholaydigan mezonlar bisyor, albatta. Shulardan biri - ular ishlatgan so‘zlarning sanog‘u salmog‘i bilan ham belgilansa, ajab emas. Ayrim olimlar Pushkin o‘z asarlarida 21000, Shekspir 23000, Navoiy 26000 dan ziyod so‘zdan istifoda etgan deyishadi. Boshqalarida raqamlar sal o‘zgaradi. Shubha yo‘qki, yaqin kelajakda bu sohada aniq natijalarga kelinadi. Lekin aniqliklar natijasida daholar qo‘llagan so‘zlar soni 1000, 2000 va hatto 3-4 ming taga o‘zgargan taqdirda ham raqamlarning salmog‘i naqadar zalvorli ekanligini qabul qilmoq kerak. Chunonchi, bugun elimiz orasida ma'lumu mashhur shoirlarimizning leksik boyligi taxminan 3000 tani tashkil etar ekan. Shuni 8 ga ko‘paytirsangiz, Navoiy, Shekspir va Pushkinning asarlarida ishlatilgan so‘z boyligi kelib chiqadi. Albatta, gap lug‘at boyligida emas. Gap mana shu so‘z boyligi vositasida o‘z davrining, shu davr insonlarining badiiy qiyofalarini aks ettirishda, olamga muvoziy ravishda yana bir olamni, badiiy olamni yaratishdadir! Haqiqiy shoir, yozuvchi, dramaturg va rejissyor o‘zi mansub davrning bosh tomiriga tashhis barmog‘ini qo‘yib, uning holini aniqlab berguvchi tabibdir. Navoiy, Shekspir, Pushkinlar ana shunday ulug‘ yumushni muvaffaqiyat bilan bajargan daholar sirasiga kiradi. Bunday daholarning paydo bo‘lishiga xos bir nozik jihat shuki, ulug‘ zotlarning intilishlari bilan ular tug‘ilib, shakllangan davr talablari, ehtiyojlari bir-biriga uyg‘un tushib qoladi. Dante, Navoiy, Pushkinlarni o‘zi mansub millat adabiy tilining asoschisi, deb atashlari ham shu bilan belgilanadi. Ya'ni tarixiy zarurat, ehtiyoj bor ediki, Dante, Navoiy, Pushkinlar paydo bo‘ldi. Lekin bu “kerakli joyda, kerakli vaqtda kerakli odam bo‘lib paydo bo‘lish” degan tushuncha bilan aynan bir narsa emas. Chunki Navoiy va Pushkin bajargan ishni o‘nta iste'dod jam bo‘lib ham bajara olmas edi. Buning uchun kerakli o‘rinda, kerakli vaqtda daholik sifatlari bilan tug‘ilish lozim edi. Pushkin ana shunday inson bo‘lib dunyoga keldi. Qiziq, daho va iste'dodning farqi nimada? Bu savolga javob berish uchun, avvalo, iste'dodlini iste'dodsizdan ajratib olish kerakdir, ehtimol. Bitta iste'dodli kishi 10 ta iste'dodsiz odam bajara olmaydigan ishni uhdasidan chiqadi. Endi bitta daho o‘nlab va hatto yuzlab iste'dodlilar birlashib ham ado etolmaydigan og‘ir muammoni hal qilishini hazm qilib ko‘raylik. Dante, Navoiy, Shekspir va Pushkinlar mana shu vazifani uddalashgan edi. Buni ularning o‘zlari ham teran anglashgan, asarlarida ochiqchasiga e'tirof etishgan. Xususan, Pushkin haqli ravishda “Qo‘l bilan tiklab bo‘lmas Haykal qo‘ydim o‘zimga” deb faxr tuyadi bir she'rida. “Cherik chekmay oldim Xitodin to Xuroson”, “Bu nazmda chu chekim alam, Ayladim ul mamlakatni yakqalam” deydi. Bunday faxr tuyg‘usi daholarga xosdir. Vergiliy, undan oldin Qadim Misr adabiyotida ham mana shunday o‘z ishidan haqli ravishda faxrlanish bor. Chunonchi, m.a. 2 ming yillikning oxirlariga tegishli “Kotiblarni madh qilish” asari Goratsiyning “Exegi monumentum” va A.S. Pushkinning “Haykal” she'rlariga xamirturish bo‘lgan.

Alisher Navoiy hayoti va ijodi. Merosi. Ahamiyati. Forsigo‘y shoirlardan ta'sirlanish (Attor, Rumiy, Jomiy, Nizomiy...). Turkiydagi “Xamsa”. Navoiyning turkiy shoirlarga ta'siri. Fuzuliy. Bobur.