Hayol haqida tushuncha

HAYOL HAQIDA TUSHUNCHA

REJA:

Xayol haqida tushuncha.

Xayol turlari.

Xayol jarayonlari.

Tayanch iboralar:

Xayol va tasavvur haqida umumiy tushuncha. Xayol va tafakkurning oxshashligi va farqlari. Xayol va muammoli vaziyat. Xayol turlari. Xayol jarayonlari. Xayol va motivatsiya. Tasavvur va oquv jarayonidagi korgazmalilik. Tasavvur turlari va xayol shakllaridagi individul xususiyatlar va ularni oquv jarayonida boshqarish. Xayol va organik jarayonlar. Ilmiy, texnika va pedagogik faoliyatda badiiy ijodiyotda xayolning roli.
XAYOL HAQIDA TUSHUNCHA.
Har kim bizni atrofida dunyo, va biz uning idrok bilan kiryapman o'sha tasvirlar orasidagi, juda muhim farq bor, deb biladi. Buning sababi sifatida bunday hodisaning bir kishi borligi xayol. tasavvur ikki asosiy komponentlarini edi, insonning hisoblanadi. Uning birinchi element - muayyan bir shaxsni qoldi o'tgan Aslida, tasvirlar saqlanadi bo'lgan xotira. Ikkinchi - rivojlanish darajasi individual bo'lgan xayol. Tufayli bu xususiyatlar har ikki o'ziga xos bo'lgan, va tasavvur ham sub'ektiv xususiyat ekanligi uchun
Bu kimligi tufayli, u tasavvur quyidagi turlarini ajratishga qaror:
1) aks ettiradi, bunda xarakterlanadi tasavvur bunday, oqilona xayol odamning fikrini ob'ekti eng unutilmas bir qismi, faqat eng muhim hisoblanadi. Bu ko'p jihatdan ob'ekt xususiyatlariga (yoki emas esladim) bilan belgilanadi Ushbu ko'rish turi, yodda ko'rsatish ob'ektini etarlilik darajasi, deb;

2) xayol - xayol xil, real mohiyati uchun huzurida qabul xos emas;

3) yolg'on bo'lgan haqiqatga bir qasddan buzish bor.
Xayol barcha turlari, shuningdek, ularning sabablari xilma-xilligi asosida tasniflanadi mumkin. Bu erda, masalan, har bir o'ziga xos tasavvur bor deb turlari xavfsiz holatga qilinadi. Mana, ulardan ba'zilari:
- Bir kishi o'z fikr va e'tibor ustidan nazoratni kamaytiradi, qoida, deb, xarakterlanadi beixtiyor xayol. Bunday tasavvur "o'z-o'zidan" paydo bo'ladi va bolalikni yoki erta o'smirlik davrida, hayotga erta bosqichda odamlarga xos. Juda tez-tez u tushida yoki yarim uyquda davlat uchraydi. Bunday beixtiyor vakolatxonalari o'ziga xos xususiyati bajarish aniqlamay natijasida juda zaif, ong boshqa "qoldiq" tasvirlar bilan munosabatlar hisoblanadi;
- o'zboshimchalik tasavvur faol sifatida psixologiya hisoblanadi. Qasddan tasavvur. Bu har qanday roli olib talab o'yinlari davomida, erta bolalik rivojlanishi boshlaydi. "Roli haqqoniyligi" istagi keyinchalik bir, o'z qaror qabul qilish maqsad qilib belgilash va ularni hal qilish yo'llari xaritasini uchun zarur bo'ladi hayoti, kabi erta ariza topadi faoliyatini, yordam beradi;
- Bir kishi bunday narsa bir tasvirni yaratish kerak bo'lsa oldindan u hech qachon ko'rmagan edi va nima tajribali emas, namoyon tasavvur uyg'otish, lekin u tabiatda mavjud aniq bilur. Thanks unga, bir odam o'tgan, yoki uzoq mamlakatlarning hozirgi manzaralari rekonstruksiya ko'zga;
- qayta farqli o'laroq ijodiy, yangi tasvir va haqiqat modellarini yaratadi. U sizning fikr, bir narsa ham yaratishingiz mumkin, shunday qilib, Bundan tashqari, bu odamning tashkil etilishi mumkin allaqachon ilgari boshqa / qavmlariga lekin u bilmaydi mumkin.
Xayol yoki fantaziya, tafakkur kabi yuksak bilish jarayonlariga kiradi va faqat odamlarga xos bolgan faoliyatlarda yuzaga chiqadi. Mehnatning tayyor natijasini xayolga keltirmay turib, ishga kirishib bolmaydi. Fantaziya yordamida kutilayotgan natijani tasavvur qilish - inson mehnatining hayvonlar instinktiv harakatlaridan tubdan farqidir. Xayol inson faoliyatining barcha jabhalarida yuzaga chiqadi.

Masalan, oddiy stol yasash uchun ham uning shakli qanday boladi, nima uchun kerak, rangi, balandligi va h.k.larni oldindan tasavvur qilish lozim. Bir SOZ bilan aytganda, ishni boshlashdan oldin bu stolni tayyor holda kora bilish talab qilinadi.

XAYOL inson ijodiy faoliyatining zarur elementi bolib, mehnatning oxirgi va oraliq mahsulotlarida oz ifodasini topadi. Xayol mehnat natijalarini narsalarda gavdalantirishga undaydi va shuning bilan birga muammoli vaziyat aniq bolmagan hollarda ish-harakat programmasini tuzishni taminlaydi. Shuning bilan birga xayol faqat biror aniq faoliyatni programmalashtiruvchigina ham emas, bazan uning urnini bosuvchi obrazlar hosil qilish vositasi sifatida ham yuzaga chiqadi.
Xayol tafakkur singari, muammoli vaziyatda, yani masalani echishning yangi usullarini kidirib topishda yuzaga keladi. ehtiyojlarni qondirishning real jarayonidan oldin ehtiyojlarni qondirishning soxta, xayoliy jarayoni sodir boladi.
Muammoli vaziyatda masalani hal qilish uchun biz tushunchalarga (bilimlarga) va obrazlarga suyanamiz. Kopincha bu ikkala vosita ham birgalikda qollaniladi. Ammo ulardan qaysi birining ustunligi muammoli vaziyatning xarakteriga bogliq. Agar masalaning dastlabki malumotlari, chunonchi, ilmiy muammoning dastlabki malumotlari aniq bolsa, masalani echish yolining mohiyati koproq tafakkur qonunlariga tobe boladi. Agar muammoli vaziyat kop jihatdan ozining noaniqligi bilan ajralib tursa, dastlabki malumotlarni aniq analiz qilish juda qiyin bo`lsa xayol mexanizmlari ishga tushadi 

Hayol o’zining faolligi bilan atrofmuhitni o’zgartirishga yo’naltirilgan shaxsni ijodiy faoliyatining muhim sharti sifatida xizmat qiladi.

Hayol ong faoliyatidir. Bu faoliyat ilgari biz idrok kilmagan, tajribamizda uchratilmagan narsa va xodisalarning obrazlarini mavjud tasavvurlarimiz asosida miyamizda yaratishda ifodalanadi.
Hayol xam aloxida psixik jarayon sifatida shaxsga narsa va xodisalarning moxiyati xususidagi tajribasi yoki bilimi yetishmagan sharoitlarda ruyo beradigan aks ettirish xodisasidir. Demak, hayol-yangi obrazlar va taxminlarning shakllanishi jarayoni bo’lsa, unga yaqin bo’lgan yana bir tushincha-fantaziya-hayolning borlikdan, xakikatdan biroz uzoqlashuvi jarayonidir. Hayol inson ijodiy faoliyatining zarur elementi bo’lib, mexnatning ozirgi va oraliq maxsulotlarida uz ifodasini topadi. Hayol mexnat natijalarini narsalarga gavdalashtirishga undaydi va shuning bilan birga muammoli vaziyat aniq bo’lmagan xollarda ish harakat programmasini tuzishni ta’minlaydi. Shuning bilan birga hayol aktiv faolitini programmalashtiruvchi emas, balki uning urnini almashtiruvchi obrazlar xosil qilish vositasi sifatida yuzaga chikadi. Hayolning psixik jarayon sifatidagi birinchi va muxim vazifasi shundan iboratki, u mexnatni boshlamasdan oldin uning natijasini tasavvur qilish imkoniyatini beradi.
Hayolning muhim tomonlaridan biri — uning ijodiyot va shaxs munosabatining yaxlit holda talqin qilish xususiyatidir. Ijodiyot shaxsning ichki imkoniyatlari va zaxiralarini ro’yobga chiqishining asosiy shartlaridan biridir. Xuddi shu sababdan shaxs o’zining ijodiy faoliyati bilan, birinchidan, insonning yaratuvchilik qudratini amaliyotda namoyish qiladi. Ikkinchidan, u ijodiyot ta’sirida yangi fazilatlarni egallaydi, nafosat, badiiy ijod, texnik qobiliyat, kashfiyot ijtimoiy muammolarni integratsiya qilish yoki mavjud umumiy qonuniyatlardan kelib chiqib, uni differensiallashtiradi. Uchinchidan, jahon faniga o’z ulushini qo’shadi va sivshshzatsiyaga o’z ta’sirini o’tkazadi, ijtimoiy taraqqiyot harakatlantiruvchisiga aylanadi. Ijodiyot davomida shaxs motivatsion, emotsional, irodaviy barqarorlik, xarakterning mustahkamligi va boshqa individualtipologik xususnyatlardagi yetuklik ijodiyot mahsuliga, uning samaradorligiga, sifatiga munosib ravishda ijobiy ta’sir o’tkazadi. Ijodiyot tarkiblari bilan shaxsning xususiyatlari o’rtasidagi uyg’unlikning yuzaga kelishi ikkiyoqlama ta’sir o’tkazish mexanizmi sifatida muhim rolь o’ynaydi, ya’ni faoliyatda shaxs o’zining yangi qirralarini ochadi, uning fazilatlari esa ijodiy izlanishlarning muvaffaqiyatli yakunlanishini ta’minlaydi. .Hayol turlari Hayol o’zining aktivligi va faolligi bilan xarakterlanadi. Shuning bilan birga hayol jarayoni faqat atrofdagi olamni o’zgartirishga qaratilgan shaxs ijodiy faoliyatining sharti sifatida foydalanishi mumkin va foydalanadi. Fantaziya hayotda gavdalanmaydigan obrazlarni yaratadi, amlaga oshmaydigan va ko’pincha amalga oshirib bo’lmaydigan ish harakat programmalarini belgilaydi. Hayolning bunday formasi passiv hayol deb ataladi. Odam passiv hayolni ixtiyoriy ravishda yuzaga keltirishi mumkin: ixtiyoriy ravishda yuzaga keltirilgan, lekin hayotda gavdalantirishga qaratilgan, iroda bilan bog’liq bo’lmagan hayolning mana shunday obrazlari shirin hayol deb ataladi. Qandaydir quvonchli, yokimli, qiziqarli narsalar xakida shirin hayol surish xamma odamlarga xosdir.
Passiv hayol ixtiyorsiz ravishda xam yuzaga kelishi mumkin. Bunday ixityorsiz ravishda yuzaga keladigan passiv hayol asosan ong faoliyatining, ikkinchi signal susayishida, odamning vaqtincha xarkatsizlik xolatida, uykusirash xolatida, affekt xolatida, uykuda tush ko’rishda, ongning kasallikka uchrab buzilishida (gallyutsinatsiyada) va shu kabilarda sodir bo’ladi. Agar passiv hayolning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlariga bulish mumkin bo’lsa aktiv hayolni ijodiy va qayta tiklovchi hayoli turlariga bulish mumkin bo’ladi. Uz asosida yozilganlarga muvofik keladigan obrazlar sistemasini yaratuvchi hayol qayta tiklovchi hayol deb ataladi.
Ijodiy hayol qayta tiklovchi hayoldan fark qilgan xolda orginal va kimmatli moddiy maxsulotlarda amalga oshiriladigan yangi obrazlarning yaratilishi takoza qiladi. Tasavvur hayoli, ijodiy hayol, ixtiyorsix va ixtiyoriy hayol - hayol turlari jumlasidan bo’lib, ular bir-biridan fark qiladi. Tasavvur hayoli deb, xozir yoki utmishda aslida bo’lgan mavjud bo’lsa xam, lekin bizning tajribamizda xali uchramagan va biz idrok kilmagan narsa va xodisalar tugrisida tasavvur va obrazlar yaratishdan iborat bo’lgan hayol turini aytamiz. Ijodiy hayol deb, bizning tajribamizda bo’lmagan va voqelikning uzida xam uchramagan narsa va xodisalar xakida tasavvur va obrazlar yaratishdan iborat bo’lgan hayol turiga aytiladi.
Shuni nazarda tutish kerakki, tasavvur hayoli bilan ijodiy hayol urtasidagi fark faqat nisbiy farkdir. Ijodiy hayol jarayonida bo’lgan kabi, tasavvur hayol jarayonida xam ob’yektlarni obrazlari yaratiladi, yangidan ijod kilinadi. Hayolning bu ikki turi xam aslda ijodiy jarayondir. Orzular va shirin hayol surilishlar ijodiy hayolning aloxida turlardir.
Orzu – ijodiy hayolning tilakdagi kelajakka qaratilgan faoliyatidir. Orzu qilish – kunglimizga yokadigan istikbol obrazlarini yaratish demakdir.
Shirin hayol surish – muayyan bir narsaga qaratilmagan – muayyan bir sistemaga ega bo’lmagan hayol jarayonidir. Shirin hayolga botgan vaqtda turli obrazlar kuz ungidan birin-ketin betartib uta beradi. Bu tasavvurlar jarayonini tafakkur tartibiga solmaydi. Orzularda bo’lgani kabi, shirin hayol surishda xam, asosan, uzimiz xush ko’rgan obrazlar paydo bo’ladi. Shu sababli, ko’pincha, shirin hayol surish odamga xuzur baxsh etadi.
Bizninng tush ko’rishimiz xam ixtiyorsiz hayol faoliyatidir. Odatda, kishi kattik uxlamagan vaqtida tush kuradi; uyku vaqtida, garchi zaif xolda bo’lsa xam, xar xolda, tugiladigan sezgilar, kishi organizmining xolati va extiyojlari, shuningdek, kishi bedor yo’rgan chogida tuygusida kechirgan xissiyotlar, uyku vaqtida beixtiyor paydo bo’ladigan tasavvurlar odamning tush ko’rishiga sabab bo’ladi. Ijodiy faoliyatga xamma vaqt fantaziya kushilgan bo’ladi. Birok xamma vaqt xam odamning amaliy harakatlarida hayol jarayonlari xamma vaqt darxol amalga osha bermaydi. Ko’pincha hayol jarayonlari odam amalga oshirishni istaydigan obrazlar shakliga ya’ni aloxida ichki faoliyat shakliga kirib oladi. Mana shunday kelajakda odam xoxlaydigan obrazlar orzu deb ataladi.
Hayol faoliyati kengligi, mazmundorligi, kuchi va realligi jixatlaridan fark qiladi. Hayolning bu xususiyatlari ayrim kishilarda turlicha namoyon bo’ladi va xar bir shaxsning uziga xos xarakterini belgilaydi. Hayol kengligi voqelikning kishilar hayol faoliyati uchun ob’yekt bo’ladigan soxalari doirasi bilan belgilanadi. Tabiatning xozirgi va kelajak xolati, odamlarning utmishdagi va kelakjakdagi tarixiy hayoti, yer ostidagi narsalar, osmon va undagi yulduzlar, texnika va san’at hayol faoliyati uchun ob’yekt bo’ladigan ana shunday soxalar jumlasidandir. Hayolning mazmundorligi biror ob’yektga nisbatan hayolda tugilayotgan tasavvurlarning boyligi xilma-xilligi va ma’nodorligi bilan belgilanadi. Shuning uchun xam vallon kishining hayoli kam mazmun (hayoli kambagal) deb gapiramiz.
Hayol kengligi va mazmundorligi, odatda, bir-biri bilan chambarchas bog’langan bo’ladi. Keng hayol ko’pincha mazmunga xam boy bo’ladi. Hayol kuchli va kuchsiz bulishi mumkin. Biz hayol kuchiga hayolda yaratilayotgan obrazlar voqelikni idrok qilishdan xosil bo’lgan obrazlarga kanchalik yaqinlashganligiga qarab, baxo beramiz. Ba’zan hayol shunchalik kuchli suratda ishlaydiki, biz hayol ob’yektlarini xudi kuzimiz bilan kurib, to’rgandek, kulogimiz bilan eshitib to’rgandek, yoki kulimiz bilan ushlab sezayotgande bulamiz. Hayol kuchi avvalo odam extiyojining, kizikishlarining va istaklarining kuchiga bog’liq bo’ladi. Faqat shu bugunnigina uylaydigan, shu bugungusiga magrur yoki uz-uziga magrur kishilarda hayol juda kuchsiz bo’ladi. Hayol kuchi kup daraja kishining umumiy axvoliga va nerv sistemasining xolatiga: kishining tetikligiga yoki charchab kolganligiga, sogligiga yoki betobligiga bog’liq bo’ladi.