Hdcjwgghp Lxsfhp Dcbvx

ON DÖRDÜNCÜ DƏRS

TÖVHİDİN MƏNALARI

Müqəddimə;

Çoxluğun inkar olunması;

Tərkibin inkar olunması;

Zata artırılan sifətlərin inkar olunması;

Feli tövhid;

Təsirdə müstəqillik;

İki mühüm nəticə;

Bir şübhənin dəf edilməsi.

MÜQƏDDİMƏ

Lüğətdə “yeganə bilmək”, “vahid hesab etmək” mənasına olan tövhid kəlməsi fəlsəfə, kəlam, əxlaq və irfan alimləri arasında müxtəlif mənalarda işlədilir ki, onların hamısında Mütəal Allahı xüsusi cəhətdə yeganə bilmək nəzərdə tutulur. Bəzən onlar “tövhidin qismləri”, yaxud “tövhidin mərtəbələri” kimi qeyd edilir. Onların hamısının araşdırılması bu kitabın həcmi ilə uyğun olmadığından onun ən məşhur və münasib istilahlarını araşdırmaqla kifayətlənirik.

1. ÇOXLUĞUN İNKAR EDİLMƏSİ

Tövhidin ilk məşhur istilahı Allahın vahid olmasına etiqad və zatından kənardakı çoxluğu inkar etməkdir. Bu da ikiliyə, yaxud daha artıq məbuda inanmağın və aşkar şirkin qarşısında dayanır ki, hər birinin digərindən ayrılıqda və müstəqil şəkildə vücuda malik olsun.

2. TƏRKİBİN İNKAR OLUNMASI

Tövhidin ikinci istilahı Allahın zatı daxilində əhədiyyətə və bəsitliyə malik olmasına, zatının bil-fel və bil-qüvvə şəkildə hissələrdən tərkib tapmadığına etiqad bəsləməkdir.

Bu məna əksər hallarda səlbi sifət formasında (tərkibin inkar olunması) bəyan edilir. (Bu, yeddinci dərsdə qeyd olundu.) Çünki bizim zehnimiz bəsitlik məfhumuna nisbətən tərkibin məfhumu və bunun qarşısında onun inkar olunması ilə daha çox tanışdır.

3. ZATA ARTIRILAN SİFƏTLƏRİN İNKAR EDİLMƏSİ

Tövhidin üçüncü istilahı zati sifətlərin Allahın zatının özü ilə yeganə olmasına (eyniyyət təşkil etməsinə) inanmaq və zata artırılan sifətləri inkar etməkdir ki, bu da “sifati tövhid” olub rəvayətlərdə “nəfyi-sifat” adı ilə qeyd olunur. Bu da əşərilər kimi Allahın sifətlərinin zatına artırıldığını güman edən və “səkkizlik qədimə” (“qüdəmai səmaniyə”) inananların qarşısındadır.

Sifati tövhid belə isbat olunur ki, əgər Allahın sifətlərinin hər birinin ayrılıqda nümunələri və müqabili olsaydı bir neçə haldan xaric olmazdı:

1-Onların nümunələri ilahi zatın daxilində fərz olunur, bu da Allahın zatının hissələrdən təşkil olunmasını gərəkli edir və əvvəl isbat edildi ki, belə bir şey qeyri-mümkündür.

2-Onların misdaq və nümunələri zatdan xaricdə təsəvvür olunur, yaxud da mümkünül-vücud və Allahın yaratdığı təsəvvür olunur. Amma onların Vacibül-vücud olması fərzi zatın çoxluq mənasına olduqda aşkar şirkdir və heç bir müsəlmanın ona inandığı güman olunmur. Sifətlərin mümkünül-vücud olması fərziyyəsi bunu tələb edir ki, fərzimizə görə bu sifətlərə malik olmayan ilahi zat onları yaratsın və sonradan onlarla vəsf edilsin. Məsələn, zatən həyata malik olmayan bir şey həyat adlı bir varlığı yaratsın və onun vasitəsilə həyata malik olsun. Eləcə də elm, qüdrət və s. kimi sifətlərdə də bunu demək olar. Halbuki varlıq bağışlayan illətin məxluqunun kamallarından məhrum olması zatən qeyri-mümkündür. Bundan da pisi budur ki, öz yaratdıqlarının sayəsində həyat, elm və qüdrətə malik olsun və sair kamal sifətləri ilə vəsf edilsin!

Bu fərzlərin batil olması ilə aydın olur ki, ilahi sifətlərin bir-birindən və Allahın zatından ayrı nümunələri yoxdur, onların hamısı elə bir məfhumlardır ki, əql Allahın müqəddəs zatından ibarət olan bəsit vahidin nümunəsindən intiza edir.

4. ƏFALİ TÖVHİD (fellərdə tövhid)

Filosofların və mütəkəllimlərin istilahında əfali tövhid adlanan dördüncü istilahın mənası bundan ibarətdir ki, Mütəal Allahın Öz işlərini yerinə yetirməkdə heç kəsə və heç nəyə ehtiyacı yoxdur, heç bir varlıq Ona heç bir kömək edə bilməz.

Bu mətləb, varlıq bağışlayan illətin özünün bütün məlullarına qarşı qəyyumiyyətindən ibarət olan xüsusiyyətlərinə diqqət yetirməklə sübuta yetir. Çünki belə bir illətin məlulu bütün vücudu ilə illət vasitəsi ilə qaimdir, fəlsəfə istilahında isə ona “eyni-rəbt və təəllüq” deyilir, onun özündən heç bir istiqlaliyyəti yoxdur.

Başqa sözlə desək, hər kəsin nəyi varsa Allahdandır, Onun təkvini və həqiqi qüdrəti, səltənəti və malikiyyəti dairəsindədir, başqalarının qüdrət və malikiyyəti ilahi qüdrətdən sonrakı mərhələdədir (tuliyyədir) və onun təfərrüatındandır, nəinki onunla ziddiyyətdədir. Bunun oxşarı qulun malikiyyətidir, belə ki, onun kəsb etdiyi mal-dövlətə olan etibari malikiyyəti ağasının etibarı malikiyyətinin davamıdır (dər tuli ust). “Əl-əbdu və ma fi yədihi li movlahu). Bu halda Mütəal Allahın kiminsə köməyinə ehtiyac duyması necə mümkün ola bilər, halbuki bütün varlıqlar və onların vücud işləri Allahın hesabınadır və Onunla qaimdir?!

MÜSTƏQİL TƏSİR

Tövhidin beşinci istilahı təsirdə müstəqil olmağı inkar etməkdir,¹ yəni Allahın məxluqları öz işlərində də Mütəal Allahdan ehtiyacsız deyillər, onların bir-birinə təsir göstərmələri də Mütəal Allahın izni və onlara verdiyi qüvvə sayəsindədir. Həqiqətdə hər bir yerdə və hər bir şeydə müstəqil şəkildə və başqasına ehtiyacı olmadan təsir qoyan varlıq məhz Allahın müqəddəs zatıdır, başqalarının failiyyəti və təsiri də Onun failiyyəti və təsiri sayəsindədir.

Məhz buna görə də Qurani-Kərim təbii və qeyri-təbii faillərin (mələk, cin və insan) əsər və təsirlərini Mütəal Allaha mənsub edir. Misal üçün yağışın yağması, bitkinin cücərməsi, ağacın meyvə verməsi də Ona aid edilir. Quran camaatın yaxın faillərə istinad verilən Allaha istinad verməni dərk edərək, qəbul etməsinə və həmişə bu məsələyə diqqətli olmalarına israr edir.

Mətləbi daha yaxşı başa düşmək üçün şərti işlərdən misal gətiririk: Əgər idarənin rəisi öz işçilərinə müəyyən bir işi görməyi əmr etsə, həmin işin işçinin əli ilə yerinə yetirilməsinə baxmayaraq eyni halda yüksək mərtəbədə rəisə və başçıya istinad verilir, hətta əql sahibləri də işin fərman verən şəxsə istinad edilməsini daha güclü hesab edirlər.

Təkvini failiyyətin də müxtəlif mərtəbələri vardır. Hər bir failin vücudu Allahın iradəsi ilə qaim olduğundan və müəyyən cəhətdən hər hansı bir şeyi təsəvvür edən şəxsin zehni təsəvvürlərinə oxşadığından “və lillahil-məsəlul-əla – yüksək məsəllər Allaha məxsusdur” - deyə buyurulur. Buna görə də hər bir faildə və təsir edəndə yaranan vücud əsərlərinin hamısı daha yüksək mərtəbədə ilahi təkvini iradə və izn ilə şərtləndirilir və Mütəal Allaha istinad verilir “la hovlə və la qüvvətə illa billahil-əliyyil-əzim”.

İKİ MÜHÜM NƏTİCƏ

Fellərdə tövhidin nəticəsi bundan ibarətdir ki, insan Allahdan başqa heç kəsi və heç bir şeyi sitayişə layiq görməsin. Çünki əvvəllər də işarə etdiyimiz kimi bəndənin xaliqi və rəbbi olan kəsdən başqası ibadətə layiq deyildir. Başqa sözlə desək üluhiyyət, xaliqiyyət və rübubiyyəti gərəkli edir.

Digər tərəfdən tövhidin sonuncu mənasından belə nəticə alınır ki, insan yalnız Allaha etimad etməlidir, bütün işlərdə Ona təvəkkül etməli, yalnız Ondan kömək istəməli, yalnız Ona ümidvar olub, yalnız Ondan qorxmalı, hətta adi səbəblər onun ehtiyac və istəklərini təmin etmək üçün mövcud olmazsa yenə də ümidini kəsməməlidir, çünki Allah qeyri-adi yollarla da onun ehtiyacını təmin edə bilər.

Belə bir şəxs Allahın xüsusi vilayəti altında qərar tutur, sonsuz və misilsiz ruhi asayişdən bəhrələnir.

“Agah olun: Allah dostlarının qorxuları yoxdur və onlar qüssəli olmazlar.”¹

Bu iki nəticə hər bir müsəlmanın gündə heç olmazsa on dəfə təkrar etdiyi aşağıdakı şərif ayədə yerləşdirilmişdir:

“İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin – Yalnız Sənə ibadət edir və yalnız Səndən kömək istəyirik.”

BİR ŞÜBHƏNİN DƏF EDİLMƏSİ

Burada belə bir şübhə yaran bilər ki, əgər kamil tövhid insanın Allahdan başqa heç kəsdən kömək istəməməsini gərəkli edirsə ondan Allah övliyalarına da təvəssül etmək də düz olmayacaq.

Cavab bundan ibarətdir ki, Allah övliyalarına təvəssül etmək onların təvəssül edən şəxs üçün müstəqil şəkildə və Allahın izni olmadan hər hansı bir işi görməsi təvəqqe olunsa belə təvəssülün tövhidlə əsla uyğunluğu yoxdur. Amma əgər Allahın onları Öz rəhmətinə çatmaq üçün bir vasitə qərar verdiyi və camaata da onlara təvəssül etməyi göstəriş verməsi ünvanı ilə olsa bunun tövhid ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur, üstəlik ibadətdə və itaətdə tövhidin kamil nümunələrindən olacaqdır, çünki bu işlər Onun əmri ilə baş verir.

Amma Allahın nə üçün belə vasitələri qərar verdiyinə, camaatı nə üçün onlara təvəssül etməyə əmr etməsinə gəldikdə isə cavab bundan ibarətdir ki, bu Allah əmrinin müxtəlif hikmətləri vardır. O cümlədən aşağıdakıları qeyd etmək olar: Layiqli bəndələrin yüksək məqamının göstərilməsi, başqalarının belə bir məqama çatmağına səbəb olacaq qədər ibadət və itaətə təşviq edilməsi, bəzi şəxslərin öz ibadətlərindən qürurlanaraq özlərini insani kamalın ən yüksək məqamlarına nail olmasını güman etməsinin qarşısını almaq. Belə ki, çox təəssüflə bu kimi işlər Əhli-beyt (ə)-ın vilayət nemətindən və onlara təvəssül etməkdən məhrum olan çoxlu şəxslərdə baş verir.

SUALLAR

1-Tövhidin lüğətdəki və istilahdakı mənalarını bəyan edin.

2-Sifətdə tövhidin dəlili nədir?

3-Fellərdəki tövhidi necə isbat etmək olar?

4-Müstəqil təsirdə yeganəlik mənasına olan tövhidi izah edin.

5-Tövhidin son iki qismindən alınan nəticələr hansılardır?

6-Allah övliyalarına təvəssül etməyin tövhidlə ziddiyyəti varmı? Nə üçün?

7-Allahın təvəssül etməyə əmr etməsinin hikməti nədir?