Hdcjwgghp Lxsfhp Dcbvx

ÜÇÜNCÜ DƏRS

İNSANIN ŞƏRTİ YAŞAMAQDIR!

Müqəddimə;

İnsan kamal axtarandır;

İnsanın kamalı əqlinə tabe olmaqdadır;

Əqlin əməli hökmləri nəzəri bünövrəyə ehtiyaclıdır;

Nəticə.

MÜQƏDDİMƏ

Keçən dərsdə din barəsində təhqiqat aparmağın və haqq dini tanımaq üçün səy göstərməyin zərurətini insanın fitri olaraq mənfəəti cəlb etməsi və ziyandan qaçmasına əsaslanan sadə bəyanla isbat etdik,¹ belə bir zərurəti hər kəs öz daxilində hiss edə bilər və istilahla desək, insanın ona heç vaxt xətaya yol verməyən hüzuri elmi vardır.

Bu dərsdə isə həmin mətləbi daha dəqiq müqəddimələr əsasında qurulan digər bir bəyanla isbat etmək istəyirik. Onun nəticəsi bundan ibarətdir ki, əgər bir şəxs din barəsində düşünməsə, səhih dünyagörüşə və ideologiyaya inanmasa heç vaxt insani kamala çatmayacaqdır və ümumiyyətlə onu həqiqi insan hesab etmək olmaz. Başqa sözlə desək insan kimi yaşamağın şərti düzgün dünyagörüşə və ideologiyaya malik olmaqdır. Bu dəlil üç müqəddiməyə əsaslanır:

1-İnsan kamal axtaran bir varlıqdır;

2-İnsani kamal əqlin hökmündən qaynaqlanan ixtiyari rəftarlar sayəsində hasil olur;

3-Əqlin əməli hökmləri xüsusi nəzəri mərifət sayəsində formalaşır ki, onların da ən mühümü dünyagörüşün üç əsas prinsipidir, yəni varlığın mənşəyini tanımaq (tövhid), həyatın sonu (məad), insanı səadətə çatdıran proqramları tapmaq üçün zəmanət verilmiş yol (nübüvvət), yaxud varlığı tanımaq, insanı tanımaq, yolu tanımaq.

İndi isə bu üç müqəddiməni araşdırırıq:

İNSAN KAMAL AXTARAN BİR VARLIQDIR

Hər kəs özünün ruhi meyllərində və batini məqsədlərində bir qədər fikirləşsə onların çoxunun kökünün kamala çatmaq meyli olduğunu görəcəkdir. Ümumiyyətlə heç bir şəxs özünün varlığında bir çatışmamazlığın olmasını istəməz, o, daim çalışar ki, hər növ çatışmamazlığı, eyb və nöqsanı özündən mümkün qədər uzaqlaşdırsın ki, istənilən kamalına çata bilsin. Nöqsanlı halları və çatışmamazlıqları aradan qaldırmaqdan qabaq onu başqalarından gizlədir.

Bu meyl, özünün fitri yolunda cərəyan etdiyi təqdirdə insanın hər növ maddi-mənəvi təkamülünün və tərəqqisinin amili olmalıdır. Lakin əgər müəyyən səbəb və şəraitlər nəticəsində düzgün olmayan yola düşsə riyakarlıq, təkəbbürlük və s. kimi rəzil sifətlərin büruz etməsinə səbəb olacaqdır.

Bir sözlə desək, kamala olan meyl insan ruhunun ənginliklərində olan güclü fitri bir amildir ki, əksər hallarda onun şaxələri agahlıq ilə yanaşı diqqət mərkəzində olur, lakin azacıq diqqət yetirməklə onların hamısının mənşəyinin “kamal axtarmaq” olduğu məlum olur.

İNSANIN KAMALA ÇATMASI – ƏQLİNƏ TABE OLMAQDADIR

Bitkilərin inkişaf edib təkamülə çatmaları cəbri (icbari) olaraq xarici səbəb və şəraitlərin varlığına bağlıdır. Heç bir ağac öz ixtiyarı ilə inkişaf etmir və öz istəyi ilə meyvə vermir, çünki onun şüuru və iradəsi yoxdur.

Sair canlıların təkamülündə də az-çox iradə və seçki görmək olar, amma bu, kor-koranə heyvani qərizədən qaynaqlanan bir iradə, çox məhdud və təbii ehtiyaclar səviyyəsində olub, hər heyvanın hissi əndamları ilə məhdudlanan şüur sayəsindədir.

Amma insan heyvanların və bitkilərin xüsusiyyətlərindən əlavə iki ruhi imtiyaza da malikdir: Bir tərəfdən onun fitri istəkləri təbii ehtiyaclarla hüdudlanmır, digər tərəfdən də əql qüvvəsinə malikdir ki, onun vasitəsilə məlumatlar dairəsini sonsuzluğa tərəf genişləndirə bilər. Məhz bu xüsusiyyətlər əsasında onun iradəsinin həddi-hüdudu təbiətin məhdud sərhədlərindən aşır və sonsuzluğa doğru meyl edir.

Bitkinin xüsusi kamalının xüsusi nəbati qüvvə, heyvanın kamalının da qərizə və hissi idraklardan qaynaqlanan iradə sayəsində olduğu kimi insanın xüsusi kamalları da (həqiqətdə onun ruhi kamalıdır) agahlıq üzündən olan iradə, eləcə də istənilən və bəyənilən şeyin müxtəlif mərtəbələrini tanıyan və bir-biri ilə müqayisə etdikdə onların ən yaxşısına üstünlük verən əqlin yol göstərməsi sayəsində hasil olur.

Buna əsasən o rəftar məhz insana məxsusdur ki, insana məxsus olan meyllərdən qaynaqlanan iradə və əqlin hidayəsi sayəsində baş vermiş olsun. Yalnız heyvani məqsədlərlə yerinə yetirilən rəftarlar heyvani, eləcə də yalnız mexaniki qüvvə təsirindən insanın bədənində vücuda gələn hərəkət də sadəcə olaraq fiziki hərəkət olacaqdır.

ƏQLİN ƏMƏLİ HÖKMLƏRİ NƏZƏRİ ƏSASLARA (BAZİSƏ) EHTİYACLIDIR

İxtiyari rəftar lazımi nəticəyə çatmaq üçün bir vasitədir, onun dəyəri ondan nəzərdə tutulan hədəfin hansı dərəcədə əhəmiyyətli olmasına tabedir və ruhun təkamülündə təsir qoyur. Belə ki, əgər hər hansı bir rəftar bir ruhi kamalın əldən verilməsinə səbəb olsa o mənfi dəyərə malik olacaqdır.

Deməli, əql ixtiyari rəftarlar barəsində o zaman mühakimə yürüdüb onları dəyərləndirə bilər ki, insan kamalından və onun mərtəbələrindən agah olsun, insanın necə bir varlıq olduğunu, onun həyat dairəsinin şüalarının hara qədər gedib çatdığını və kamalın hansı dərəcəsinə çata biləcəyini başa düşə bilsin. Başqa sözlə desək, onun varlıq növlərindən hansı bir və onun yaradılışında hədəfin nə olduğunu bilsin.

Buna əsasən səhih ideologiyanın, yəni ixtiyari rəftarlara hakim kəsilən dəyər sisteminin tapılması düzgün dünyagörüşə malik olmağa və onun məsələlərini həll etməyə bağlıdır, bu məsələləri həll etməyincə rəftarların dəyəri barəsində qəti mühakimə yürüdə bilməz. Eləcə də hədəf məlum olmayınca ona çatan yolun təyin olması da mümkün deyildir. Deməli, dünyagörüşünün əsas məsələlərini təşkil edən bu nəzəri mərifətlər həqiqətdə əqlin əməli hökmlərini və dəyər sisteminin əsasını, bünövrəsini təşkil edir.

NƏTİCƏ

Bu müqəddimələrə diqqət yetirməklə dinin barəsində axtarış aparmaq, düzgün ideologiya və dünyagörüşü əldə etmək üçün səy göstərməyin zəruri olmasını belə isbat edirik:

İnsan fitri olaraq özünün insani kamalını axtarır və müəyyən işləri yerinə yetirməklə həqiqi kamala çatmaq istəyir. Amma hansı işlərin onu öz istədiyi hədəfinə yaxınlaşdırdığını bilməsi üçün ilk növbədə özünün son kamalını tanımalıdır, onu tanıması da öz vücudunun həqiqəti, onun mənşəyi və axırı barəsində mərifət kəsb etməsinə bağlıdır. Sonra kamalının müxtəlif mərtəbələri və eləcə də müxtəlif əməllər arasında müsbət, yaxud mənfi rabitəni ayırd etməlidir ki, özünün insani təkamülü üçün səhih olan yolu tapa bilsin. Bu nəzəri mərifətləri (dünyagörüş prinsiplərini) əldə etməyincə düzgün rəftar sistemini (ideologiyanı) qəbul edə bilməz.

Deməli, düzgün ideologiyaya və dünyagörüşə şamil olan haqq din barəsində mərifət kəsb etmək üçün çalışmaq zəruridir və bu iş olmadan insani kamala çata bilməz. Eləcə də belə görüşlərdən və dəyərlərdən qaynaqlanan rəftarlar olmasa insani rəftar olmayacaqdır, haqq din barəsində mərifət kəsb etmək əzmində olmayanlar, yaxud onu tanıdıqdan sonra inadkarlıq edərək küfr yolunu seçənlər, həmçinin özlərini yalnız ötəri maddi ləzzətlər və heyvani istəklərlə qane edənlər həqiqətdə heyvandır. Belə ki, Qurani-Kərim buyurur:

“Onlar heyvanlar kimi bəhrələnib yeyirlər.”¹

Öz insani istedadlarını puç etdiklərinə görə dərdli cəzalara mübtəla olacaqlar:

“Qoy yeyib bəhrələnsinlər və dünyəvi arzular onları məşğul etsin ki, tezliklə onun nəticəsini biləcəklər.”²

SUALLAR

1-Din barəsində tədqiqat aparmağın zərurətinə dair ikinci dəlilin hansı müqəddimələri vardır?

2-İnsanın kamal axtarma hissini bəyan edin.

3-İnsanın əsas xüsusiyyətləri hansılardır?

4-Bu xüsusiyyətlərlə insanın həqiqi təkamülü arasında hansı əlaqə vardır?

5-İdeologiya necə dünyagörüşə əsaslanır?

6-İkinci dəlilin məntiqi yolunu bəyan edin.