Hdcjwgghp Lxsfhp Dcbvx

YEDDİNCİ DƏRS

VACİBUL-VÜCUDUN İSBAT OLUNMASI

Müqəddimə;

Bürhanın mətni;

İmkan və vücud;

İllət və məlul;

İllətlər sonsuzluğunun qeyri-mümkün olması;

Bürhanın bəyan edilməsi.

MÜQƏDDİMƏ

Əvvəlki dərsdə qeyd etdik ki, ilahi filosoflar və kəlam alimləri (mütəkəllimlər) Mütəal Allahın isbat olunması barəsində çoxlu dəlillər gətirmişlər ki, bunlar müfəssəl fəlsəfə və kəlam kitablarında qeyd olunmuşdur. Biz onların arasında daha az müqəddiməyə ehtiyac duyulan, eyni halda möhkəm bir dəlil və düşünüləsi sadə olan bir bürhanı seçmişik və onu izah edəcəyik. Lakin diqqət yetirmək lazımdır ki, bu bürhan, Allahı yalnız Vacibul-vücud, yəni vücudu zəruri və yaradana ehtiyacı olmayan bir varlıq ünvanı ilə isbat edir, Onun elm, qüdrət, cism olmamaq, zaman və məkana daxil olmamaq kimi xüsusiyyət vd sifətləri başqa dəlillərlə isbat olunmalıdır.

BÜRHANIN MƏTNİ

Mövcud – əqli fərz əsasında – ya Vacibul-vücuddur, ya da mümkünül-vücud. Heç bir varlıq əqlən bu iki fərzdən xaric deyildir və varlıqların hamısını mümkünül-vücud hesab etmək olmaz, çünki mümkünül-vücudun illətə (səbəbə, yaradana) ehtiyacı vardır və əgər bütün illətlər də mümkünül-vücud və öz növbəsində başqa illətə ehtiyaclı olsa heç bir vücudun yaranışı gerçəkləşməyəcəkdir. Başqa sözlə, illətlərin sonsuzluğa qədər getməsi qeyri-mümkündür. Deməli illətlər silsiləsi hökmən özü başqa bir varlığın məlulu olmayan, yəni Vacibul-vücud olan bir varlıqda sona çatmalıdır.

Bu bürhan Allahın isbat olunması üçün fəlsəfi dəlillərin ən sadəsidir. O, bir neçə sırf əqli müqəddimədən təşkil olunmuşdur və heç bir təcrübi və hissi müqəddiməyə ehtiyacı yoxdur. Lakin bu bürhanda fəlsəfi məfhum və istilahdan istifadə olunduğuna görə yuxarıdakı bürhanı təşkil edən bu müqəddimə və istilahların ətrafında bir qədər izahat veririk.

İMKAN VƏ VÜCUB

Nə qədər sadə olsa belə hər bir qəziyyə (hadisə) iki əsas məfhumdan (mövzu və məhmul = predikat və...) təşkil olunur. Məsələn, günəşin işıqlığının sübut olmasına dəlalət edən “günəş işıqlıdır” qəziyyəsində “günəş” qəziyyənin mövzusu, “işıqlıdır” isə onun məhmulu hesab olunur.

Məhmulun mövzu üçün sübut olunması üç haldan xaricdə deyildir: Ya qeyri-mümkündür (məsələn “üç dörddən böyükdür” qəziyyəsi kimi), yaxud zəruridir (iki dördün yarısıdır qəziyyəsi kimi), yaxud da nə qeyri-mümkündür, nə də zəruridir (məsələn, “bizim başımızın üstündə günəş vardır” qəziyyəsi kimi).

Məntiqi istilahlara uyğun olaraq birinci surətdə qəziyyənin nisbəti “imtina”, ikinci surətdə “zərurət”, yaxud “vücub”, üçüncü surətdə isə “imkan” vəsfinə (özünün xüsusi vəsfində) malikdir.

Fəlsəfədə mövcud (varlıq) barəsində söhbət olunduğundan və qeyri-mümkün olan şeyin heç bir xarici vücudu olmadığından filosoflar mövcudu əqli fərz əsasında Vacibul-vücud və mümkünül-vücud olaraq iki yerə bölürlər. Vacibul-vücud o varlıqdır ki, öz-özünə mövcud olsun və başqa bir varlığa ehtiyacı olmasın. Təbiidir ki, belə bir varlıq əzəli və əbədi olacaqdır. Çünki hər hansı bir varlığın müəyyən zaman dövründə mövcud olmaması bunu göstərir ki, onun varlığı özündən deyildir, onun varlıq səhnəsinə gəlməsi üçün başqa bir varlığa ehtiyacı vardır ki, onun gerçəkləşməsinin səbəbi, yaxud şərtidir və onun olmaması ilə yoxa çevrilir. Mümkünül-vücud isə o varlığa deyilir ki, özündən olan vücudu yoxdur və onun vücuda gəlməsi başqa bir varlıqla şərtlənir.

Əqli fərz əsasında gerçəkləşən bu bölgü varlığı qeyri-mümkün olan şeyi zəruri olaraq inkar edir, lakin xarici varlıqlardan hər hansı birinin bu iki qismdən hansı birinin (vacibul-vücud və mümkünül-vücud) olmasına dəlalət etmir. Başqa sözlə desək, bu qəziyyənin üç halda gerçəkləşməsi, yaxud tətbiq olunması təsəvvür olunur: 1-Hər bir varlıq Vacibül-vücud olsun, 2-Hər bir varlıq mümkünül-vücud olsun, 3-Varlıqlardan bəzisi vacib, bəzisi mümkün olsun.

Birinci və üçüncü fərziyyəyə əsasən Vacibul-vücudun varlığı sübuta yetir. Deməli, bu fərziyyəni araşdırmaq lazımdır ki, görəsən bütün varlıqların mümkünül-vücud olması mümkündür, ya yox? Məhz bu fərzin batil edilməsi ilə Vacibul-vücudun varlığı qəti və yəqin surətdə sübuta yetir. Amma onun vahid olması, eləcə də sair sifətləri digər dəlillərlə sübut olunur.

İkinci fərziyyəni batil etmək üçün qeyd olunan bürhana digər bir müqəddimə də əlavə etmək lazımdır. O da bundan ibarətdir ki, bütün varlıqların mümkünül-vücud olması qeyri-mümkündür. Lakin bu müqəddimə bədihi olmadığından onu isbat edərək belə bəyan etmişlər: Mümkünül-vücudun illətə ehtiyacı vardır, illətlər sonsuzluğu da qeyri-mümkündür. Deməli, illətlər silsiləsi elə bir varlıqda sona çatmalıdır ki, o mümkünül-vücuda və başqa bir illətə ehtiyaclı olmasın, yəni Vacibul-vücud olsun. Buna görə də digər bir fəlsəfi məfhumdan istifadə olunur ki, onun barəsində bir qədər izahat verilməlidir.

İLLƏT VƏ MƏLUL (SƏBƏB VƏ NƏTİCƏ)

Əgər bir varlıq başqa bir varlığa ehtiyaclı olsa, yəni onun varlığı müəyyən bir şəkildə başqasına bağlı olsa fəlsəfə istilahında ehtiyaclı varlığa “məlul”, o digərinə isə “illət” deyirlər. Amma hər hansı bir illətin mütləq şəkildə ehtiyacsız olmaması da mümkündür, yəni onun özü də ehtiyaclı və başqa bir məlula bağlı ola bilər. Amma əgər hər hansı bir illət heç bir növ ehtiyaclı və başqasının məlulu olmazsa o mütləq-illət və mütləq-ehtiyacsız olacaqdır.

Fəlsəfədəki illət və məlulun istilahı və onların tərifi ilə tanış olduqdan sonra hər mümkünül-vücudun illətə ehtiyaclı olması ilə əlaqədar müqəddiməni araşdırırıq.

Mümkünül-vücudun vücudu özündən olmadığına görə hökmən onun varlığı başqa bir varlıq, yaxud varlıqların gerçəkləşməsi ilə şərtlənəcəkdir. Çünki aydın məsələdir ki, hər hansı bir mövzu üçün nəzərdə tutulan bir məhmul ya öz-özünə (zatən, yaxud biz-zat) sabitdir, yaxud başqasının nəticəsində (bil-ğeyr) sabit olur. Məsələn, hər bir şey ya öz-özünə aydın və işıqlıdır, yaxud başqa bir şeyin (nurun) vasitəsilə işıqlanır. Hər bir maddə ya öz-özünə yağlıdır, ya başqa bir şeyin (yağın) vasitəsilə yağlı olur. Bir şeyin nə öz-özünə işıqlı və yağlı olması, nə də başqasının tərəfindən verilməklə bu iki sifətə malik olması olmadan eyni zamanda işıqlı və yağlı olması qeyri-mümkündür.

Deməli, bir mövzu üçün vücudun sübutu ya biz-zatdır, ya da bil-ğeyr. Biz-zat deyildirsə hökmən bil-ğeyr olmalıdır. Buna əsasən öz-özünə vücudla sifətlənməyən hər bir mümkünül-vücud başqa bir varlığın səbəbi ilə vücuda gəlir və onun məlulu sayılır. Bu da “hər mümkünül-vücudun illətə ehtiyacı vardır” kimi təbir olunan danılmaz əqli prinsipdən ibarətdir.

Lakin bəziləri güman etmişlər ki, səbəb-nəticə qanununun məfhumu bundan ibarətdir ki, “ümumiyyətlə hər bir mövcudun illətə ehtiyacı vardır” və buna əsasən irad tutub deyirlər ki, Allah üçün də bir illət nəzərdə tutmaq lazımdır! Halbuki illiyyət (səbəb-nəticə) prinsipinin mövzusu mütləq şəkildə olan mövcud deyildir; onun mövzusu mümkünül-vücud və məluldur. Başqa sözlə desək, hər bir ehtiyaclı və bir şeyə bağlı olan varlıq illətə ehtiyaclıdır nəinki ümumiyyətlə hər bir varlıq.

İLLƏTLƏR SİLSİLƏSİNİN SONSUZ OLMASI QEYRİ-MÜMKÜNDÜR

Bu bürhanda istifadə olunan sonuncu müqəddimə bundan ibarətdir ki, illətlər silsiləsi özü məlul olmayan bir varlıqda sona çatmalıdır. Başqa sözlə desək, illətlərin sonsuzluğa qədər davam etməsi qeyri-mümkündür. Buna görə də Vacibul-vücudun varlığı, vücudu özündən olan və başqa bir varlığa ehtiyacı olmayan ilkin illət kimi sübut olunur.

Filosoflar sonsuzluğa qədər gedən illətlərin batil olmasını isbat etmək üçün çoxlu bürhanlar gətirmişlər, lakin həqiqət bundan ibarətdir ki, illətlar barəsində sonsuzluğun batil olması təqribən bədihidir və azacıq təfəkkürlə aydın olur. Yəni məlulun varlığının illətə ehtiyaclı olub onun vücudu ilə şərtləndiyinə diqqət yetirməklə bu məlul olmaq və şərtlənməyin ümumi olmasını fərz etsək heç vaxt heç bir mövcud gerçəkləşməyəcəkdir, çünki bir-birindən asılı varlıqlar məcmuəsinin fərz edilməsi onların bağlandığı tərəfdə olan bir varlıq olmadan ağıla sığan deyildir.

Fərz edin ki, müsabiqədər bir dəstə final xəttinin qarşısında dayanaraq qaçmağa hazırlaşırlar, lakin onlardan hər biri qərara alır ki, digəri qaçmayınca o da qaçmasın. Əgər bu qərar doğrudan da ümumi olsa onlardan heç biri, heç vaxt qaçmağa başlamayacaqdır! Həmçinin əgər hər bir varlığın vücudu digər bir varlığın vücudunun yaranmasına bağlı olsa heç bir vaxt heç bir mövcud yaranmayacaqdır. Deməli, xarici varlıqların vücuda gəlməsi göstərir ki, ehtiyacsız və şərtlənməyən bir varlıq mövcuddur.

BÜRHANIN BƏYANI

Qeyd olunan müqəddimələrə diqqət yetirməklə bürhanı bəyan edirik:

Mövcud adlandırıla bilən şey iki haldan xaricdə deyildir: Ya vücud onun üçün zəruridir ki, öz-özünə mövcud olur və istilahda Vacibul-vücud adlanır, ya da onun vücudunun zərurəti yoxdur və başqa mövcuda bağlıdır, istilahda da mümkünül-vücud adlanır. Aydındır ki, əgər hər hansı bir şeyin vücuda gəlməsi qeyri-mümkün olsa heç vaxt vücuda gəlməyəcəkdir və onu heç vaxt mövcud hesab etmək olmaz. Deməli, hər bir mövcud ya Vacibul-vücuddur, ya da mümkünül-vücud.

Mümkünül-vücudun məfhumuna diqqət yetirməklə aydın olur ki, hər şey bu məfhumun nümunəsi olsa məlul sayılacaq onun və illətə ehtiyacı olacaqdır. Çünki əgər hər hansı bir mövcud öz-özlüyündə vücuda gəlməyibsə hökmən başqa bir varlığın səbəbinə mövcud olmuşdur. Eləcə də zatən mövcud olmayan hər bir vəsfin isbatı bil-ğeyr olacaqdır. İlliyyət (səbəb-nəticə) qanununun məfhumu da bundan ibarətdir ki, hər bir bağlı, asılı və mümkünül-vücudun illətə ehtiyacı vardır, nəinki ümumiyyətlə hər bir mövcudun illətə ehtiyacı vardır ki, “Allahın da illətə ehtiyacı vardır”, yaxud “illətsiz Allaha etiqad bəsləmək səbəb-nəticə qanununu pozur” deyilərək irad tutulsun.

Digər tərəfdən, əgər bütün varlıqlar mümkünül-vücud və illətə ehtiyaclı olsa heç bir vaxt heç bir varlıq gerçəkləşməyəcəkdir. Bu ona oxşayır ki, bir qrupun üzvlərindən hər biri özünün işə başlamasını digərinin iş görməyə başlaması ilə şərtləndirsin ki, bu halda heç bir iş görülməyəcəkdir. Deməli, xarici varlıqların vücudu göstərir ki, Vacibul-vücud mövcuddur.

SUALLAR

1-İmkan və vücudun məntiqi və fəlsəfi istilahını bəyan edin.

2-Vacibul-vücud və mümkünül-vücudun tərifini deyin.

3-Varlığın Vacibul-vücud və mümkünül-vücud olaraq əqli bölüşdürülməsi neçə surətdə fərz olunur?

4-İllət və məlulun tərifini deyin.

5-Səbəb-nəticə qanununun məfhumu nədir?

6-Nə üçün hər bir mümkünül-vücudun illətə ehtiyacı var?

7-Səbəb-nəticə qanunu Allahın da illəti olmasını tələb edirmi? Nə üçün?

8-Allahın heç bir yaradanın olmamasına etiqad bəsləmək səbəb-nəticə qanununu pozurmu?

9-Səbəblərdə (illətlərdə) sonsuzluğun qeyri-mümkün olmasını izah edin.

10-Bu bürhanın məntiqi formasını bəyan edin və hansı mətləbi isbat etməsini dəqiq şəkildə izah edin.