Həyat fəALİYYƏTİ TƏHLÜKƏSİZLİYİNİn nəZƏRİ Əsaslari

5.6. Erqonomika baxımından iş şəraiti

Yüksək effektliyə malik istehsalat yaratmaq üçün müxtə­lif və mürəkkəb problemlərin hərtərəfli həlli tələb olunur. Bu məqsədə, elmi-texniki tərəqqi, təsərrüfat sisteminin təkmilləş­di­ril­­məsi, demokratiyanın daha da inkişafı, zəhmətkeşlərin nəzəri və ixtisas səviyyələrinin inkişafı ilə nail olmaq olar.

XX əsrin əvvəllərində texniki proqresin yaranması yeni əmək fəaliyyətinin yaranmasına səbəb oldu. Yüksək sürət və dəqiqlik tələb edən bu proseslər insan psixologiyası qarşısında əvvəlkindən fərqli olaraq tamamilə başqa tələbatlar qoydu. Bu məqsədlə, insan psixologiyası ilə əmək məhsuldarlığı arasında asılılığı öyrənən yeni elmlərin inkişafı öz təşəkkülünü tapdı.
Ayrı-ayrı elm sahəsində insan biliyinin artması, bu elmlər arasında geniş kontaktın yaranmasını tələb edirdi. Belə ki, əməyin gigiyenası əməyin fiziologiyasına, əməyin psixolo­gi­ya­sı isə gigiyena və texniki sistemlərə və s. müraciət etməyə başladı. Belə halın yaranması təbii hesab edilirdi. Axı insanın əmək fəaliyyəti onun psixologiyasından asılıdır. Bu fəaliyyətin imkanını texnika və avadanlığın imkanından ayırmaq mümkün deyil. Belə bir hal xüsusilə istehsalat proseslərinin avtomatlaş­dırılması zamanı böyük əhəmiyyətli idi.
Texnikanın inkişaf sürətinin artması müsbət nəticə verməklə yanaşı, mənfi sosial problemlərin ortaya çıxmasına da səbəb olur. İnsan bəzən tam psixofizioloji hədd sərhədində mürəkkəb bir şəraitə düşür. Bu vaxt insan, həmçinin idarə sisteminin effektli işləməsi üçün məsuliyyət daşıyır. Belə şəraitdə edilən cüzi bir səhv ağır nəticələrə gətirib çıxara bilər. Elə buna görə də, texniki proqres bütün kəskinliyi ilə “İnsan-Maşın” probleminin həll edilməsini qarşıya qoydu. Yəni, hər hansı bir maşının konstruksiyası vəiş fəaliyyəti, onu idarə edən insanın xarakteri və imkan dairəsi ilə uyğun yarandı. Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, hər hansı bir maşın layihə edildikdə, söhbət tək həmin maşının konstruksiyasından yox, “İnsan-Maşın-İstehsalat əhatəsi” sistemindən getməlidir. Bu kompleks sisteminin öyrənilməsi Erqonomika elminin ortaya çıxma zərurətini yaratmışdır. Təbiidir ki, göstərilən problem­lərin həlli ilə əvvəllər, bu və ya digər dərəcədə, psixologiya, fiziologiya, əməyin gigiyenası elmləri məşğul olmuşlar. Lakin, Erqonomika elmi “İnsan-Maşın-İstehsalat əhatəsi” sistemini kompleks öyrənmək üçün göstərilən elmlərlə yanaşı, texniki elmlərin birgə əlaqəsindən yaranmışdır.
Erqonomika sərbəst bir elm kimi sübut edir ki, texnika necə və nə dərəcədə inkişaf edirsə etsin, o, yenə də insan beyni­nin və əlinin məhsulu olaraq qalır. Yəni, hər şey insan fəaliyyətinin imkan dairəsində olmalıdır.
Beləliklə, demək olar ki, Erqonomika, insanın maşınla əlaqəsi zamanı, fəaliyyətini kompleks şəkildə öyrənməklə məşğul olan bir elmdir.
Erqonomika elmi inkişaf mərhələsinə görə iki yerə ayrılır: – “düzəliş” və “layihə”. “Düzəliş” köhnəlmiş konstruk­si­yada müəyyən düzəlişlər apararaq onu müasirləşdirmək, “layihə” isə yeni müasir konstruksiyaların layihəsini tərtib etməklə məşğuldur.
İnsan fəaliyyətinə təsir edən təhlükəli və zərərli faktorları aşağıdakı dörd qrupa bölmək olar:
- insan fəaliyyəti və hərəkətinin orqanizmə təsiri;
- maşının işi və xüsusiyyəti;
- istehsalat mühiti;
- “Maşın - İnsan sistemi”ndə (MİS) biotexniki kompleks.
Mühəndisi psixologiyanın xüsusiyyətinə uyğun olaraq tədqiq edilən və ya layihələndirilən hər hansı bir “Maşın-İnsan sistemi”ndə, əsasən, informasiyanın qəbulu, təhlili və ötürül­məsinin keyfiyyət və kəmiyyət xarakterləri öyrənilir.
Müasir MİS-də informasiyanın qəbulu müxtəlif kanallar vasitəsilə aparılır. Burada, insanın funksional imkanı və xüsusiyyəti nəzərə alınır. Bu kanallar, analizatorların ümumi qruplarında cəmlənirlər.
Qəbul olunmuş informasiyanın təhlil edilməsi “yaddaş” və “fikirləşmə” xüsusiyyətlərinin vacibliyini tələb edir.
İnsan fəaliyyətinin iş prosesində olan daha bir göstəricisi, onun antropometrik göstəricisidir.
İnsanın məqsədəuyğun fəaliyyəti, onun informasiyanı ardıcıl olaraq qəbul edib analiz etməsindən ibarətdir. Qeyd etdiyimiz kimi, bu proses analizatorlar vasitəsilə həyata keçirilir.
Analizatordan alınan informasiya sensor adlandırılır. Buna uyğun olaraq, psixologiya elmi “sensor prosesi”, “sensor hissiyyatı” və s. terminlərindən istifadə edir. Analizatorun prinsipial sxemi aşağıda göstərildiyi kimidir:

Sxemdən göründüyü kimi, qəbuledici xaricdən gələn siqnalları qəbul edir, onu müəyyən dərəcədə işlədir, onlarda bioelektrik siqnalları yaradır və mərkəzi sinir sisteminə ötürür. Mərkəzi sinir sistemində aparılan analiz nəticəsində bioelektrik əmri yaranır və bu yenidən qəbulediciyə ötürülür. Qəbulediciyə gələn bu siqnallarla onda optimal iş rejimi və s. faktorların tənzimi yaranır.

Qəbul olunan siqnalların xüsusiyyətindən asılı olaraq siqnalizatorları “xarici” və “daxili” olmaqla iki hissəyə bölürlər.
Xarici siqnalizatorlara aid edilir:
- görmə (qəbuledici gözdür);
- eşitmə (qəbuledici – qulaqdır);
- ağrı, temperatur (qəbuledici – dəri);
- iy (qəbuledici – burun);
- dad (qəbuledici – dilin üstü, dodaq).
Daxili analizatorlara aid edilir:
- kinestetik (qəbuledici – əzələlər);
- vestibülyar (qəbul edici – qulağın içərisi);
- xüsusi (bədənin daxili hissəsi).
MİS-də insan faktorunu qiymətləndirən əsas göstəricilər sürət (bir dövrün tənzimlənmə vaxtı), dəqiqlik və etibarlılıqdır.
Sadə bir konturlu sistemdə bir dövrün tam tənzim vaxtı aşağıdakı kimi tapılır:
(5.4)

burada T – bir dövrün tənzim vaxtı;