HəZİNİ “HƏDİSİ-ƏRBƏİN” TƏRCÜMƏSİ

§2. Türkmənşəli sözlər

Nəzm­lə qə­lə­mə alın­mış əsər­lə­rin lek­si­ka­sı vəzn və qa­fi­yə­nin do­ğur­du­ğu məh­du­diy­yət­lər üzündən nəsr əsər­lə­ri­nə nis­bə­tən çox da zən­gin he­sab olun­mur (76, 240; 56, 41). La­kin bu mə­sə­lə­də, söz­süz ki, poe­tik əsər­lə­rin ha­mı­sı­na ey­ni göz­lə bax­maq doğru ol­mazdı. Be­lə ki, türk dil­lə­rin­də klas­sik üs­lub­da qə­lə­mə alın­mış li­rik şeirlər­lə da­nı­şıq di­li­nə ya­xın bir üs­lub­da ya­zıl­mış məs­nə­vi­lər ara­sın­da bu ba­xım­dan mövcud olan fərq nə­zə­rə çar­pa­caq də­rə­cə­də­dir. Bu da təbiidir, çünki li­rik şeirlər­də bə­dii­li­yə, sə­nət­kar­lıq mə­sə­lə­lə­ri­nə da­ha çox üs­tün­lük ve­ril­di­yi hal­da, türk­dil­li məs­nə­vi­lə­rin ço­xun­da baş­lı­ca diq­qət əx­laqi-tər­biyə­vi mə­sə­lə­lə­rə, di­dak­ti­ka­ya yö­nəl­miş­dir. Bu amil, elə­cə də li­rik şeirlər­də möv­zu əha­tə­si­nin ­dar­lı­ğı və ək­si­nə, məs­nə­vi­lər­də ge­niş­li­yi, ay­dın­dır ki, hə­min əsər­lə­rin di­li­nə də öz güc­lü təsirini gös­tər­mə­yə bil­məz­di. Bu məna­da, söz­süz ki, li­rik əsər­lər­lə mü­qa­yi­sə­də məs­nə­vi­lər­də xalq da­nı­şıq di­li­nə ya­xın­lıq və on­dan bəh­rə­lən­mə, qi­da­lan­ma meyil­lə­ri da­ha güc­lü­dür. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, "Das­ta­ni-Əh­məd Hə­ra­mi", Yu­sif Məd­da­hın "Vər­qa və Gül­şah", Su­li Fə­qi­hin və Mus­ta­fa Zə­ri­rin "Yu­sif və Zü­ley­xa", Əh­mə­di­nin "Əs­rar­na­mə" məs­nə­vi­lə­ri­nin təd­qi­qat­çı­la­rı hə­min əsər­lə­rin bu səciyyəvi xü­su­siy­yə­ti­ni ay­rı­ca ola­raq qeyd edir­lər (16,3-13;29,5-37;33,15-31;38,19-36;41,14-43). Hə­zi­ni­nin "Hə­di­si-ər­bəin" tər­cü­mə­si­ni də bu ba­xım­dan hə­min məs­nə­vi­lər­lə bir sı­ra­ya qoş­maq olar. Qeyd et­mə­li­yik ki, Hə­zi­ni tər­cü­mə­si­nin nü­mu­nə­sin­də bu mə­sə­lə­də, söz­süz ki, əsə­rin ama­cı, qa­yə­si, ideyası, hansı məqsədlə qələmə alınması da mü­hüm rol oy­na­mış­dır. Be­lə olan hal­da, ay­dın­dır ki, hə­min əsər müm­kün qə­dər sa­də şə­kil­də - nə­zər­də tu­tul­du­ğu ge­niş xalq küt­lə­lə­ri­nin ba­şa dü­şü­lə­cə­yi bir dil­də ya­zıl­ma­lı idi. Bu isə öz-öz­lü­yü­ndə tərcümənin lek­si­ka­sı­nın zən­gin­li­yi, lü­ğət tər­ki­bi­nin rən­ga­rəng­li­yi de­mək­dir.

Yu­xa­rı­da ad­la­rı­nı çək­di­yi­miz məs­nə­vi­lər ki­mi, Hə­zi­ni tər­cü­mə­si­nin də lü­ğət tər­ki­bi­nin əsa­sı­nı türkmən­şə­li söz­lər təş­kil edir. Bu söz­lə­rin ço­xu müasir ədəbi di­li­miz­də, demək olar ki, heç bir də­yi­şikliyə uğramadan iş­lə­nir. La­kin on­la­rın içə­ri­sin­də elə­lə­ri də var­dır ki, za­man keç­dik­cə unu­dul­muş və ya­vaş-ya­vaş ədə­bi dil­də öz iş­lək­li­yi­ni itir­miş­dir. Bu söz­lər­dən bəzi­lə­ri isə za­man keç­dik­cə istər şə­kil­cə, istərsə də məna­ca müəy­yən də­yi­şik­lə­rə uğ­ra­dıq­la­rı üçün onların müasir ədəbi dilimizdəki şə­kil­lə­rin­dən müəyyən qədər fərq­lə­nir­lər. Bu qə­bil­dən olan söz­lər dil­çi­lik ədə­biy­ya­tın­da "ar­xaizm­lər" adı al­tın­da öy­rə­nil­sə də (38,25-36;39,15-18,), unut­maq ol­maz ki, "müa­sir dil üçün ar­xaik sa­yı­lan bir söz əv­vəl­ki dövr­lər üçün ak­tiv lü­ğət va­hi­di he­sab edi­lir" (38, 24). Bun­dan əla­və, di­lin in­ki­şa­fı­nın müəy­yən döv­rün­də unu­du­lan ay­rı-ay­rı söz­lər son­ra­lar ye­ni­dən di­lə qa­yı­da­raq və­tən­daş­lıq hü­qu­qu qa­za­nır. Ha­zır­da mət­buat­da, ra­dio və te­le­vi­zi­ya­da iş­lə­nən "al­tun", "ta­pın­maq", "suç­la­maq", "is­mar­la­maq" və s. ki­mi söz­lər bu­na mi­sal ola bi­lər.

Tər­cü­mə­də iş­lən­miş və ha­zır­da ədə­bi di­li­miz üçün ar­xaik sa­yı­lan türkmənşəli söz­lə­rin ço­xu­na orta yüzilliklərə aid digər Azərbaycan ya­zı­lı abi­də­lə­ri­n­də də rast gə­li­rik. La­kin bu qəbildən olan leksik vahidlər içə­ri­sin­də elə­lə­ri də var­dır ki, onlara ya­zı­lı abi­də­lə­ri­miz­də ya ümu­miy­yət­lə tə­sa­düf olun­mur, ya da na­dir hal­lar­da rast gə­li­nir. İlk ön­cə, bu söz­lə­ri nə­zər­dən ke­çi­rək: