Hhhgıvyklfhhkıhujı9y8u7tu8t*u7öööööööööööööööööööööööööööööööööööööööööööööööö

Ermeniler İsyana Hazırlanıyorlar

Van Rusların işgal tehdidi ile karşı karşıya iken durumdan yararlanmak isteyen Ermenilerin tüm imkânlarını seferber ederek yaptıkları hazırlıklar artık sonucunu vermeye başlıyordu. Ermeniler Patrikliğin de yoğun faaliyetleriyle Avrupa devletlerinin dikkatlerini Van’a çekmeyi başarmışlar, şimdi ise son hamleyi yapmaya hazırlanıyorlardı. Van’da bulunan askeri güç Erzurum’a gönderilmiş, gençler de seferberlik sebebiyle tamamen askere alınmış, Van’da Vali Cevdet beyin elinde polis ve jandarma kuvvetinden başka Van’ı savunacak askeri güç kalmamıştı.¹⁶⁴ Ermeniler mevcut jandarma gücünün sağa sola dağılması, Van merkezinde her hangi bir kuvvetin kalmaması için her tarafta en ufak bir meseleyi bahane gösterip büyüterek jandarmanın müdahale etmesini sağlıyorlardı. Bu arada Kapamacıyan efendinin katlinden dolayı hakkında celp kararı çıkartılan eski mebuslardan Vramyan efendi 4 ocak 1915 tarihinde Hükümete Van’daki Ermeni olayları ve Türk–Ermeni ilişkileriyle alakalı uzun bir rapor göndermiştir. Propaganda ve üstü örtülü tehdit amacıyla kaleme alınmış olan bu rapor Ermenilerin ileride yapacakları isyanı haklı gerekçeye oturabilmek için tamamen profesyonelce yazılmıştır. Viramyan efendi Ermenilerin Kürtler tarafından maruz bırakılan saldırı, tecavüz, baskın ve soygunlardan uzun uzun bahsederek asker kaçakları ve Kürt çetelerinin Ermeni köylerine vermiş olduğu zarar ve ziyanın ödenmesi için tazminat teklifinde de bulunmuştur. Viramyan efendi şayet bu baskı ve zulümler devam ederse Ermeniler meşru müdafaa haklarını kullanacaklarını da belirtiyordu.¹⁶⁵

Cevdet bey gelişmelerden rahatsız olduğundan Osmanlı mebusu olan Münip Boya ve Viramyan efendilerin riyasetinde oluşan bir heyeti Ermenilerin iddia ettiği olayların olduğu yerlere inceleme yapmaları için gönderdi.¹⁶⁶ Bu heyet biraz olsun olayların yatışmasını sağlamış oldu. II. Meşrutiyetin ilanından sonra Osmanlı vatandaşları eşit hak ve yükümlüklere tabi olduğu için seferberlik esnasında Ermeni vatandaşlarda da asker alınıyordu.¹⁶⁷ Van’da vali 4000 kadar Ermeni asker yazılmasını isteyince Ermeniler bunu vermedikleri gibi gelen heyete silahla karşılık verdiler. Bağlar/Bahçeler/Aygestan denilen mevkide ciddi bir çatışma yaşandı.¹⁶⁸ Cevdet beyin soğukkanlılığıyla bu çarpışmalar para karşılığı yani bedelli askerlik formülüyle çözüldü.¹⁶⁹ Fakat Ermeniler Ruslara karşı siper kazılması için kendilerinden istenen 500 kişilik grubu vermemeye karar aldılar. Hükümet tarafından Ermenilere iletilen her konu büyük problem haline dönüştürüldüğü gibi korkunç dedi kodular, şayialar komitacılar tarafından Ermeniler arasında yayılarak komitaya itibar etmeyen Ermeniler arasında huzursuzluk çıkarıyorlardı. Komita Ermenilere hükümetin ayrım yapmadan tüm Ermenileri yok edeceğini propaganda ediyordu. Artık silahlı direnişe geçilerek Rusların gelişine kadar direnerek bağımsız bir devlet kurma zamanının geldiğini söylüyorlardı.

Köy köy örgütlenen Ermeni ihtilalcileri Çatak, Hayotsz, Dzor, Timar, Gevaş ve Karçikan nahiyelerinde ve Belu, Atanantsz, Ulm, Aren, Aliur, Kem gibi köyler başta olmak üzere bir çok köyde kontrolü ele geçirerek otorite olarak Hükümeti tanımamaya başladıkları gibi hükümetin dikkatlerini buralara çekerek Van’daki isyan hazırlıklarının fark edilmesinin önüne geçilecekti.¹⁷⁰ Hükümet şehri kuşatan bu tehlikeli durum üzerine iki ayrı heyet daha oluşturarak Timar ve Çatak’a gönderdi.¹⁷¹ Çatak heyetinde İşhan ve üç Ermeni ile dört Türk yani toplam sekiz kişi yolda Ermeni-Kürt karışımı Hirj köyünde gecelemek için mola verince Kürtler tarafından bir baskına uğradılar ve İşhan başta olmak üzere heyet orada öldü.¹⁷² Komitanın yayın organı olan Ashatarak gazetesi bu ve buna benzer olayları bahane ederek korkunç derecede kışkırtıcı yazılar yazıyordu. “Ya şereflice direnerek öleceğiz ya da Cevdet’in Kürtleri bizi alçakça öldürecek.” Bu sözlerle komitanın tesir sahasına girmeyen Ermeniler de artık şüpheye düşmüş, korkunç bir huzursuzluk ortamı olmuştu. Günlük olağan çatışmalarda yaralanan bir Türk’ü tedavi eden Ermeni doktor Maltızyan valiliğin karşısındaki ağaca komitacılar tarafından asılarak boğazına da şu yaftayı yapıştırmışlar “düşmanlarımıza hizmet edenlerin akıbeti budur”.¹⁷³ Bu cinayet tarafsız kalmaya çalışan Ermenileri oldukça korkutmuştu.

Bağlar Mevkiinin tahkimatı ve İsyan

Aram Manukyan yönetimindeki komita bu şekilde toplumun psikolojisini bir isyana hazırlarken başta manastır ve kiliseler olmak üzere bir çok binaları da tahkim edip kuvvetlendiriyor, birer müstahkem mevki haline getiriyorlardı. Özellikle kale gibi inşa edilen Van-İran yolu üzerindeki manastırlar yüzlerce insanın uzun süre sığınacağı bir hale getirilerek her türlü ihtiyacı tedarik edildi.¹⁷⁴ Böylece buralardan Van’a destek imkânı sağlanırken vuku bulacak bir geri çekilmede ise rahatlıkla sığınılacak bir yer haline getirildi.

Van dıştan Ermeniler tarafından bu şekilde tahkim edilirken şehirde de bir dizi hazırlıklar yapıldı. Şehir üç kısımdan meydana geliyordu. Bunlardan müstahkem bir mevkide olan kale, kalenin güneyinde etrafı duvarla çevrili resmi dairelerin ve Müslüman mahallelerinin bulunduğu şehir ve şehir ile kalenin doğu tarafında başlayarak Erek dağı eteklerine kadar uzanan yeni kurulan ve çoğunluğunu Ermenilerin oluşturduğu ve bunun yanında zengin Müslümanların da ikamet ettiği Bağlar/Bahçeler/Aygestan denilen yerden oluşmaktadır.

Bağlar/Bahçeler/Aygestan Van’ın diğer mahallelerinde oturan komita kontrolündeki Ermenilerin sistemli bir şekilde akınına uğradı. Bunun yanında Bağlardaki Müslüman ahaliden bazıları da kalenin güneyinde yer alan eski mahallelere geri dönüyorlardı. Bağlarda bu hareketlilik olurken Ermeniler yüksek binaları gözetleme kulesi haline getirerek yapılan hazırlıklara karşı her hangi bir tehlikenin vukuunu gözetliyorlar ve gereken tedbirleri alınıyordu. Kaleyi ve eski mahalleleri kuşatan 80 civarında siper hazırlanarak buralara tecrübeli komitacılar yerleştirildi. Rusların geliş tarihi hesap edilerek ona göre erzak ve mühimmat tedarik edilerek tam bir isyan ve direniş hazırlığı tamamlanmış oldu. Şehrin ekonomik ana arterleri Ermenilerin elinde olduğundan mühimmat ve gıda tedarikinde hiçbir zorluk çekilmediği gibi, iki önemli marketi de Ermeniler işlettiğinden Müslüman ahalinin erzak tedariki zorlaşmıştı. Bağlarda bu hareketlilik olurken pek de yüksek olmayan sıradan bir duvarla çevrili olan Van şehrinin Ermenilere yakın tarafındaki evler oluşabilecek bir tehlike karşısında boşaltılarak Müslüman ahali biraz daha güvenli yerlere çekildi ve bu duvar boylarında jandarma devriye gezmeye başladı.¹⁷⁵

Bu hazırlıklar bittikten sonra Aram Manukyan, Cevdet beyin bütün iyi niyet girişimlerini görmemezlikten gelerek direnişe geçip isyan etmek için zamanın geldiğine ve bu durumun şimdiye kadar ele geçen fırsatların en iyisi olduğuna karar vererek geniş bir toplantı yaptı.¹⁷⁶ Bu toplantıda “Van Ermeni meşru müdafaası silahlı komitesi” oluşturuldu ve Bulgaratsi Grigor, Kaitsak Arakel, Armenak Ekaryan ve Panos Terlemezyan birer tecrübeli komitacı olarak bu gruba seçildiler. Armenak Ekaryan’ın¹⁷⁷ emrinde ve kuyumcu David Papazyan, tacir Vahram Bogosyan, esnaf Karabet Beylaryan ve kuyumcu Vahram Shiroyan’ın aktif birer üye olarak çalışacağı “Asker dağıtım ofisi” oluşturuldu. Ermeni gençleri ilan edilen seferberliğe tabi olarak düzenli askeri birliklere hızla katıldılar. Bunun yanında “enformasyon ofisi” de oluşturularak isyan esnasında koordineyi ve haberleşmeyi sağlamakla görevlendirildi. Ashatarak gazetesin yayın işi bu komiteye devredilerek resmi savaş bülteni haline getirildi. Savaş esnasında yaralılarla ilgilenilebilmesi için Ermeni kızılhaç komisyonu da kuruldu. Dul, yetim ve savaş gazilerinin her türlü ihtiyacını giderebilmek için de yardım komisyonu kuruldu. Her ihtimale karşı Cevdet bey ile görüşebilmek, Avrupa devletleri ile devamlı haberleşerek iyi ilişkiler kurabilmek için barış komisyonu oluşturuldu. Bu komisyonların yanında tedarik komisyonu, adalet komisyonu,¹⁷⁸ kadın komisyonu ve polis ve jandarma müfrezesi gibi komisyonlar yapılacak isyanın başarılı olması halinde birer bakanlık haline dönüştürülebilecek şekilde geçici bir hükümet kuruldu Bu hazırlıkların yanında 6 seyyar hastane ve bir de savaş esnasında askerleri heyecana getirebilmek için öğrencilerden oluşan bir bando takımı kuruldu.¹⁷⁹

Aram Manukyan, “savaşçının meşru müdafaası” diye bir deklarasyon yayınladı. Askeri komiteden savunma ile ilgili son hazırlıklarının gözden geçirildiği bir brifing aldı.¹⁸⁰ Armenak Ekaryan söz alarak “İsyan bizim vazifemizdir. Ondan kaçmayacağız, o bizim hayatımızın dönüm noktasıdır. Önümüzde iki yol vardır. Ya onlara baş eğerek zillet içerisinde yaşayacağız ya da gözü pekçe onlara karşı alnımız açık olacağız ve atalarımızın şerefli yolunu tercih edeceğiz.”¹⁸¹ Bu brifing neticesi ellerinde 506 yivli uzun namlunu silah bu silahlara ait 74824 fişek, 849 tabanca 50000 mermi, çeşitli çap ve marka tabanca, mavzer gibi tüfekler, el bombası olduğu anlaşıldı. Yine Ekaryan Bağlar mevkiini 7 savunma noktasına ayırdığını ve bu mıntıkalara birer sorumlu vererek onların komutası altındaki askerlerin yerleştiği 80 siperden başka 79 direniş noktası da oluşturduğunu bildirdi.¹⁸² Bağlar mahallesini çeviren 3 Osmanlı askeri kışlasını yakınlarındaki Ermeni evlerinden gözeterek oradaki hareketliliğe göre her an saldırıya geçilerek kazılan lağımlar vasıtasıyla patlatılabileceğini de söyleyen Ekaryan ana caddeleri, geçit noktalarını, yüksek binaları kilise ve depoları, yabancı misyon şefliklerinin binalarını kontrol altına aldığını beyan etti. Bu yabancı binalara saklanan Ermeni isyancılar buralardan hükümet yetkililerine ateş ederek üzerlerine top mermisi atışını çekecekler böylece binalar yıkılınca uluslararası diplomatik bir sıkıntının çıkmasını da sağlayacaklardı.¹⁸³

20 nisan 1915 akşamı bütün hazırlıklar gözden geçirildikten sonra aynı anda bütün Ermeni isyancıları silahlarını ateşleyerek Aram Manukyan komutasında Van isyanını başlatmış oldular. İsyan özellikle Ermeni araştırıcılar tarafından üç bölüm ayrılmaktadır. Birinci bölüm 20-28 nisan; ikinci bölüm 29 nisan-8 mayıs ve üçüncü bölüm 9 mayıs-18 mayıs olarak incelenmektedir.¹⁸⁴

İsyanın birinci bölümü Bağlar’da bulunan bütün resmi binalar işgal edildi. 22 nisanda Bulgaratsi Grigor Hamit ağa kışlasına kazılmış olan lağımı patlattı ve bu gelişmeler günlük olarak Ermeni direnişçilerinin moralinin yükseltilebilmesi için Ashatarak’ta yayınlanarak öğrenciler tarafından bütün Ermenilere ücretsiz olarak dağıtılıyordu. Aynı zamanda bu gazete dağıtıcıları cephelerdeki sıcak çarpışmaları yerinde görerek gazeteye bilgi veriyorlar. 26, 27, 28 nisan sayılarında adeta cephelerdeki gelişmeler dakika dakika verilerek öldürülen Türklerin istatistiklerini tutmak mümkün oluyor.¹⁸⁵

Cevdet bey isyan karşısında durumu İstanbul’a bildirerek evsiz ve yurtsuz kalan Müslüman ahalinin aşiret köylerinde barındırmanın mümkün olmadığını, bu ailelerin daha güvenli yerlere göndermenin uygun olacağından bu konu hakkında talimat beklediğini söylemiştir.¹⁸⁶ Sivil halk ile ilgili endişesini bildirdikten sonra Ermenilere bir ihtar olması için kaleden modası geçmiş¹⁸⁷ toplarla Bağlar’a birkaç top atışı gerçekleştiren Cevdet bey bu etkisiz girişiminin fayda vermeyeceğini bildiğinden bölgeyi abluka altına almaya çalışması da pek sonuç vermedi. Ermeniler bu etkisiz top mermileri karşısında daha da şımararak bütün gelişmelere rağmen Bağlar’ı terk etmeyen Müslüman ahaliyi acımasızca katletmeye başladılar. Bunun yanında kalenin ikmal yolu olan kuzey tarafındaki köyleri de yağmalayarak Cevdet beyi ricata mecbur bırakmak istiyorlardı. Fakat Ermeniler heyecanla kalkıştıkları bu girişimlerini hep Rusların gelişi üzerine kurduklarından hiç vakit kaybetmeden bir heyet oluşturarak derhal Rus yardımının gelebilmesi, Rusların Van’ı bir an önce işgal edebilmesi için gönderdiler.¹⁸⁸ Bunun yanında zaman kazanabilmek için İtalyan konsolosunu Spordoni’yi Cevdet beyin niyetini ve son durumunu öğrenmek için kaleye gönderdiler. Cevdet bey asilerin derhal silahlarını bırakarak teslim olmalarını, Rusların onlara fayda vermeyeceğini söyledi. Spordoni ise “Ermeniler silaha sarıldılar sa hükümeti ikna etmek içindir. Zira askerlik adı altında Ermeniler imha olunacakları konusunda son derece korkmaktadırlar. Onun için Ruslar gelip onları kurtarana kadar silahlı direnişleri sürecektir.” Diye söyleyerek Ermenilerin niyetini Cevdet beye bildirdi.¹⁸⁹ Spordoni bütün yabancı konsolosların ve misyoner temsilcilerinin de bu şekilde düşündüğünü söyleyerek Ermenilere gereken hakların artık verilmesi gerektiğini de söyledi. Ve Cevdet beye diplomatik nota verdi. Spordoni’den başka Amerikan misyoner merkezinin temsilcisi olan Dr. Clarence Ussher’de Ermenilerin temsilcisi olarak Cevdet bey ile görüşmüş, Cevdet beyi Ermeni isyanına karşı almış olduğu tedbirlerden dolayı adeta fırçalayarak Ermenilere gereken bağımsızlığın verilmesini sert bir nota ile bildirmiştir.¹⁹⁰ Dr. Clarence Ussher bununla da kalmayarak Cevdet beyin “Ermenilerin kökü kazılmalı, eğer bir Müslüman bir Hıristiyan’ı saklarsa önce onun evi yakılacak sonra Hıristiyan onun gözü önünde öldürülecek sonra o Müslüman kendisi ve ailesi de öldürülecek” diye talimat verdiği yalanını Ermeniler arasında yayarak galeyanın üst noktaya çıkmasını sağladı.¹⁹¹ Dr. Ussher Cevdet beyin Aygestan’a top atışını önleyebilmek için Ermenilerin rasgele yüksek binalara Amerikan bayrağı çekmesini sağlayarak bu binaların Amerikan Devletinin malı olduğunu dolayısıyla buralara gelecek zararın diplomatik bir krize neden olacağını hesaplıyordu. Bunun yanında Cevdet bey Dr. Ussher’in niyetini bildiği için topları Amerikan misyoner teşkilatının merkez binasına çevirdi ve böylece Ussher’in Ermenileri desteklemesinin önüne geçebilecekti. Fakat Van’ın savunmasında bulunan Rafael dö Nögols bunun bir diplomatik krize sebebiyet vereceğini söyleyerek topların nişanını değiştirdi.¹⁹²

Ermeni isyanı alabildiğine cereyan ederken şehrin etkisiz toplarla bombalanması neticesi Amerikan bayrağı çekilen bazı binalar ufak tefek hasara uğrayınca Dr. Ussher çok kaba bir üslup ile kaleme aldığı mektubu Cevdet beye iletti. Cevdet bey ise verdiği cevapta “Şimali Amerikan Misyonerleri, Ermenileri hükümet aleyhine tahrik ve teşvike devam ettikleri sürece ve Amerikan bayraklarını rast gele sağa sola astıkları müddetçe ve ihtilalciler bu binalarda saklandıkları müddetçe şehir sistematik bir şekilde bombalanacaktır.” Diye cevap verdi.¹⁹³

25 nisan 8 mayıs tarihleri Arasındaki isyanın ikinci dönemi Ermenilerin cesaretinin Ruslardan gelen haberlerle daha da kuvvetlendiği görülmektedir. Bu arada Ermeniler Cevdet beyin top atışlarından beklediklerinden daha az zayiat verildiğini görünce saldırılarını daha da şiddetlendirdiler. Ermeniler küçük bir fabrika inşa ederek burada oluşturdukları dökümhanede top döktüler ve silahları için mermi imal ederken topları içinde top güllesi dökmeyi başardılar. Bir kimya öğretmeni yaptığı çalışmalarla barut imal etmeyi başardığı gibi artık basit bombalar da yapılıyordu. 80 civarındaki siperlerin sayısı her geçen gün arttırılıyor, yeni yaptıkları topu deneyerek askerin üzerinde müthiş bir psikolojik heyecan oluşturuyorlardı. Ermeniler kendilerinden o kadar emindiler ki tüm bu faaliyetlerini resimleyerek belgeliyorlar, böylece isyanın sonucundan oldukça emin bir şekilde kuracakları devlet için resmi evrak arşivini şimdiden kuruyorlardı.¹⁹⁴

Cevdet bey, Ermeni yazarlarını ve onları destekleyen katliam çığırtkanlarını adeta yalanlarcasına köylerden komitalara mensup olup ta Aygestan’a yardıma gelmek isteyen halkın şehre girmesine onları katliama tabi tutmadan izin verdi.¹⁹⁵ Bu sefer Ermeniler akın akın şehre gelen bu Ermenilerin üzerine ateş ederek onları şehre sokmadılar. Bir çoğu ölen bu Ermenilerden ancak bir kaçı yara almadan kaçarak Müslümanlara sığınarak canını kurtarabildiler.¹⁹⁶

Ermeniler kendilerinden emin bir şekilde Müslüman mahallelerini lağımlayarak yakıp yıkarken Cevdet beyin artık dayanacak gücü kalmamıştı. Cevdet Beyin yanında bulunan Kürt gönüllüleri en ufak bir bahanede bırakıp kaçmışlar, hatta Ermeniler Nögols komutasında çarpışan Müslüman kuvvetler arasında “sizi bir Hıristiyan komuta ediyor” diye tahrik ederek onları isyana teşvik bile etmiştir. Cevdet bey gelişmelerin iyi gitmediğini görerek Ermenilere teslim olmaları konusunda bir heyet gönderdi ve Eznik Vartabet ile görüşüldü. Bu heyette Şerif Bey ve Osmanlı Bankası Van şubesi müdürü Alcardi vardı. Bu görüşmelerde Ermenilerin gözünün hiçbir şeyi görmedikleri anlaşılmıştır.¹⁹⁷

Van’daki ev ev, sokak sokak boğaz boğaza yapılan çarpışmaların anlatılması oldukça uzun bir ayrıntıyı gerektirmektedir. Cevdet bey Rusların Van’a oldukça yaklaştıklarını görünce gölde beklettiği gemiler vasıtasıyla şehrin Müslüman halkını 16 mayısta tahliyeye başladı. 18 mayısta Daşnaksagan Kheco, Ashod Melik Mousyan, Deli Ghazar ve Dro komutasındaki Ermeni gönüllülerden oluşan alaylar general Nikolayev ile beraber Van’a girdiğinde artık Van’ı savunacak kimse kalmamıştı. Kaçabilenler kaçmış geride kalanlar ise Ermenilerin insafına terkedilmişlerdi.¹⁹⁸

Aram Manukyan Rus orduları Kafkasya komutanı Daşkof tarafından Van valisi olarak tayin edilerek yeni bir sistem kurarak memurlarını Ermenilerden seçmesini bildiriyordu.¹⁹⁹ Tüm Van Ermeni bayraklarıyla donatılarak bayram yapılmaya başlanırken Aram Manukyan isyan başlangıcında oluşturduğu geçici Van hükümeti şimdi fiiliyata geçirme fırsatını ele geçirmişti. İhtilal Ermeniler için 70 gün Van’da hükümet tesis etmelerine fırsat verdi. Ruslar Malazgirt’te Osmanlı kuvvetlerine yenilince acilen Van’ı terk etmeğe karar verildi. 31 temmuz 1915 te ancak yanlarına birkaç günlük yiyecek alabilen Ermeniler Van’ı ateşe verip terketmek zorunda bırakıldılar. Bitlis, Van ve civarında Ermeni komitalarına inanan inanmayan tüm Ermeniler zorla Revan’a doğru hareket ettiler. Bu kafile yollarda Kürt eşkıyaların baskınlarında binlerce can kaybı verdiler.²⁰⁰

Planlı bir şekilde organize olan Van ihtilal örgütü amacına ulaştığı bir sırada meydana gelen gelişmeler neticesinde Van’ı ter etmek zorunda kalmış olmalarına rağmen Van 1918 de ancak Türklerin eline geçebilmiş, Aram Manukyan ise Van’da elde ettiği tecrübelerle Ermenistan devletini kurmayı başarmış ve 29 ocak 1919 yılında tifüsten ölünceye kadar bu devletin iç işleri bakanı olmuştur.

1* YYÜ Eğitim Fakültesi Tarih Bölümü VAN

^ Richard G. Hovannisian, Armenian Van/Vaspurakan, California 2000, s. 211.

2 Asılsız Ermeni İddialarına karşı İnternet ortamında tek ve en kapsamlı çalışma FORSNET tarafından yapılmaktadır. FORSNET’in yaptığı çalışmalara www.ermenisorunu.gen.tr adresinden ulaşabilirsiniz.

3 Salim Cöhce, "Ermeni Kimliği hakkında Bir Değerlendirme" Yakın Tarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu, Ankara 1991, s. 95

4 Hasan Oktay, Türk-İslam Dünyasına Karşı Ermeniler-Moğollar-Papalık, 1243-1300, Van 1995, s. 35. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)

5-Dickran Kouymjian, “Vısual Percpektıons of Van Through Travel Accounts”, Armenian Van/ Vaspurakan, California 2000, s. 153-170; Hüsamettin Yıldırım, “Rusların Van Üzerindeki Emelleri”, Yakın Tarihimizde Van Uluslar arası Sempozyumu, Van 1990, s. 244.

6-Kardeş katli ile ilgili son dere çarpıcı bir çalışma için bakınız, Mehmet Akman, Osmanlı Devletinde Kardeş Katli, İstanbul 1997.

7- Mustafa Akdağ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, (Celali İsyanları), Ankara 1999.

8- Türkiye’deki Amerikan protestan Misyonerlerinin faaliyetleri için bakınız, Uygur Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, İstanbul 1989;George E. Whıte, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, İstanbul 1995; Bu misyonerlerin Ermeni meselesindeki rolü için bakınız, Seçil Akgül, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesindeki Rolü, Atatürk Yolu, Ankara 1988, sayı 1,

9 ^ Anahide Ter Minasyan, “Ermeni Kaynaklarına Göre Yüzyılın Başında Van”, Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, İstanbul 1999, s. 121.

10 Kemal Beydilli, “1828-29 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler”, Türk Tarihi Belgeleri Dergisi, Ankara 1987, XIII/17, s370-382; Celile Celil, XIX. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğunda Kürtler, Ankara 1992; Garo Sasuni, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. Yüzyıldan Günümüze Ermeni-Kürt ilişkileri, İstanbul 1992; Avrianof, XIX. Asırda Rusya-Türkiye-İran Muharebeleri, Türk-İran-Rus Kürtlerini Vaziyet-i Hazıraları, Ankara 1926.

11-Ermeniler Van’da 21 okul açmışlardır. Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Ankara 1990, s. 48. Bu okullarda 1323 erkek, 554 kız öğrenci 59 öğretmen tarafından okutulmaktaydı.

12 - Cevdet Küçük, Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı, İstanbul 1984 , s. 100.

13 - M. Kalman, Batı-Ermenistan (Kürt İlişkileri) ve Jenosid, İstanbul 1994, s. 40-41.

14- Osman Karabıyık, Türk-Ermeni Münasebetleri, İstanbul 1984, s. 58; Türkkaya Ataöv, “Ermeni Terörizminde Silah Sağlanması: Osmanlı Belgelerine Dayalı Gerçekler”, Uluslararası Terörizm ve Uyuşturucu Madde Kaçakçılığı, Ankara 1984, 163-171.

15 - Cevdet Küçük, age, s. 101. Karahaç cemiyeti tam bir gizli tedhiş örgütü olarak çalışmış, gerçekleştirdiği eylemler oldukça kanlı ve gizli olmuş, düşmanlarını ismi üzerine önce bir kara haç işareti basıp sonrada öldürdükleri için bu ismi aldıkları ileri sürülmektedir.

16 - M. Kalman, age, s. 41.

17 Hratch Dasnabedıan, Hıstory of the Armenıan Revolutıonary Federatıon Dashnaktsutıun 1890/1924, s. 205. (İstanbul doğumlu olan Mıgırdıc Portakalcıyan Van’da öğretmenlik yaparken (1878-1881) oluşturduğu Ermeni ayrılıkçı grubu Van isyanlarında oldukça etkili olmuşlardır. Marsilya’ya yerleşen Mıgırdıc orada Ermeni milli duygularını geliştirebilmek için bir edebiyat dergisi çıkarmıştır.

18-Van’daki Armenakan hareketinin incelenmesi açısından son derece önemli bir çalışma için bakınız, Aardak Darbininian, Hay Azadakragan, Charjman Areren, houcher (1890-1940) Paris 1947.

19-Anahide Ter Minassian, “1876-1923 Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda sosyalist hareketin doğuşunda ve gelişmesinde Ermeni topluluğun rolü”, Osmanlı İmparatorluğunda Sosyalizm ve Milliyetçilik, derleyen M. Tunçay, Erich Jan Zürcher, İstanbul 1995, s. 167.

20 - M. Kalman, age, s. 41.

21 Nejat Göyünç, Van, İ.A., XIII, s. 504.

22-Kemal Beydilli, “1828-29 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler”, Türk Tarihi Belgeleri Dergisi, Ankara 1987, XIII/17, s. 370-382.

23-Salim Cöhçe, “Büyük Ermenistan Kurma Projesi”,