Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

NİNNİLER

80

81

NİSBETİYE KASRI

Mango, Le developpement urbain de Constan-tinople (ive-VIF siecle), Paris, 1985, s. 41.

ALBRECHT BERGER

NİNNİLER

Çocuğu uyutmak için annesi ya da yakınları tarafından özel bir ezgiyle söylenen, türkünün bir dalı olarak da kabul edebileceğimiz, genellikle dörtlüklerden kurulu şiirler.

Çocuk kucakta, salıncakta, uzatılmış ayaklar üzerinde veya beşikte sallanırken önceden bilinen bazı ninnilerle birlikte, o anda uydurulan sözler de ninni olarak söy-leniverir. Ninnilerin söylenmesi çeşitli a-maçlarla yakından ilgilidir. Ninni söyleyen kişi yaşanılan ana uygun bir ninniyi hatırlayıp söyleyebileceği gibi kendisi de yeni bir ninni düzenleyebilir. Bunlar çocuğun uyutulması, yaramazlığına son vermesi, anlamasa bile tehdit edilmesi, ona bazı vaatlerde bulunulması gibi konularda olabilir. Çocuğun cinsiyeti de ninnilerin söyle-nilmesinde önemli rol oynar.

Ninniler, bazen 5-6, hattâ 8-10 mısralı olabilir. Mısralardaki hece sayısı genelde 7 olmakla birlikte 8 heceli mısralar da sıkça görülür. Ancak bu sayı her zaman değişebilir. Ayrıca kafiye düzenleri manininkine benzerse de mesnevi tarzında kafiyelenen-leri de görülür.

Ninniler bazı hallerde bir haberleşme vasıtası görevini de üstlenebilir. Ayrıca, açıkça söylenemeyip içe atılan bazı duygular da ninnilerde dile getirilir, istanbul'da gömülü bulunan bazı din uluları da, ninnilerde, kendilerinden yardım umulan kişiler olarak görülürler.

istanbul ninnileriyle doğrudan ilgilenenlerin başında I. Kûnos(-»), M. H. Bay-n(->) ve Haydar Sanal gelmektedir. Türk ninnilerini ilk defa derleyip yayımlayan Kûnos, 1341/1925'te yayımladığı Türkçe Ninniler kitabının "ilk Söz"ünde, yer verdiği ninnileri 35 yıldan beri istanbul ve Anadolu'da derlediğini söyler; ancak hangilerinin istanbul'da derlendiği ayrıca belirtilmemiştir. Bayrı da kaynağını belirt-

meksizin 23 ninni metni yayımlamıştır. Sanal ise, öğrencilerine derlettiği 8 ninni metnini, notalarıyla birlikte verir. Bu inceleme, bir ninniye hem edebiyatçı, hem de musikişinas gözüyle bakılan ender değerlendirmelerden biridir. Âmil Çelebioğ-lu da 107 ninni örneğini genellikle öğrencileri eliyle derletip yayımlamıştır.

Bazı ninnilerin hem kız, hem erkek çocukları için söylenebilmesine karşılık bazıları sadece bir cinsiyet için söylenebilir:

Dandini dandini dastana / Danalar girmiş bostana /Kov bostancı danayı/Ye-mesinler lahanayı.

Hu hu derim bir Allah/ Sen uykular ver Allah / Oğlum büyür inşallah /Herkes desin maşallah.

Hoppala yavrum hoppala/Ben kızımı vermem bakkala / Bakkal yağ bal getirsin /Kızım evde yesin bitirsin.

Ninni söyleyenler, çocuğa çeşitli vaatlerde bulunurlar; bunların fayda etmemesi halinde ise tehdit ve korkutma unsuru devreye girer. Bu sırada sesin tonu da değişecektir.

Ninnilerde çocuklar değişik yönleriyle övülürler; ninni söyleyenler çocuğa en güzel ruhi ve fiziki özellikleri bağlamak isterler:

Karşı karşı tayalar/ Yüksek yüksek kayalar/ Tayanın biri yaşlıca /Benim kızım hilal kaşlıca.

Ninni desem yaraşır / Hasbahçeyi dolaşır / Hasbah cenin kızları / Oğluma da sataşır.

Bazı ninniler, bilmecelerde de gördüğümüz gibi birtakım benzetmelerle âdeta ideal bir çocuk tablosu çizerler. Aslında bütün bu özellikler çocukta olmayıp söyleyenin arzusuna uygun olarak sıralanmaktadır:

Ninni derim gülüme/Hasbahçe bülbülüne! / Ağzı mürekkep hokkası / Dudakları bahçe kirazı /Dişleri Hürmüz incisi /Burnu Medine hurması / Yanaklan misket elması /Kulakları kuş yuvası / Gözleri benzer bademe / Kirpikleri nergis çiçeği/Kaşları kâtip kalemi/Alnı meydan sofrası / Saçları bezzazistan ipeği!

Ignâcz Kûnos'un Türkçe Ninniler adlı kitabının ön (solda) ve arka kapağı. M. Sabrı Koz

istanbul'un semtlerinden bazıları da, ninnilerde yerli yerinde kullanılmış olarak görülür. Bazı ninni ve manilerde gördüğümüz ad değiştirme bu ninniler için söz konusu olamaz. Oyuncak ve oyuncak-çılarıyla ünlü Eyüp bu özelliğiyle verilirken Uzunçarşı da istanbul adıyla birlikte anılmaktadır. Kafiyeli kelimesi istanbul'la ilgili olan bir ninniyi de başka yerlerde bulmak pek kolay olmayacaktır:

Yağmura kurdum salıncak/Eyüp'ten aldım oyuncak / Şimdi baban gelecek / Sakın kırma yumurcak.

İstanbul'da Uzunçarşı / Döşemişler karşı karşı/Sensin ağaların başı /Ninni yavruma ninni.

Ninni ninni demekten/Ben kesildim yemekten / Doktor gelsin Bebek'ten / Ölüyorum yürekten.

Ninnilerde istanbul'da gömülü bulunan velilerden, ulu zatlardan da yardım istendiği görülür. Bunların başında Eyüb Sultan gelmektedir:

Karadeniz yiğitleri / Belinde divitleri / Eyüb Sultan Hazretleri//Himmet et oğlum uyusun /Himmet et oğlum büyüsün.

Aslında çocuğun uyutulması için bir araç olarak değerlendirilen ninniler, yer yer sanatlı söyleyişlere de sahiptir. Ayrıca çocuğun annesinin, kayınvalidesi, görüm-cesi ve bazı yakınları hakkındaki olumsuz düşünceleri de ninnilerde ortaya konulur:

Cici cici teyzesi var/Kır bıyıklı lalası var/ Çok söylenir halası var/ Güzel bir babası var.

Bu ninniyi söyleyen anne, kocası ile kız kardeşini överken kocasının kız kardeşini (halayı) yermektedir.

Artık eskisi kadar yer verilmeyen, daha değişik aletlerle uyutulmaya çalışılan çocuklar, tıpkı masalsız ve bilmecesiz büyümüş çocuklar gibi ninnisiz büyümeye devam edecektir.

Bibi. I. Kûnos, Halk Edebiyatı Numuneleri/Türkçe Ninniler, 1341; Musahibzade, Eskils-tanbul Yaşayışı, (1946), 57; Bayrı, istanbul Folkloru, (1972), 65-66; H. Sanal, "istanbul'da Derlenen Ninniler", İstanbul Enstitüsü Dergisi, III (1957), 141-165; Â. Çelebioglu, Türk Ninniler Hazinesi, ist., 1982; A. Çelik, "Ahmet Rasim'in Eserlerinde Halk Kültürü Unsurları", (basılmamış doktora tezi), Erzurum, 1993, s. 396-400.

SAIM SAKAOĞLU